In: Kriterion, Amsterdam, Cinemarieburg, Nijmegen.

Documentaire Heddy Honigmann over Nederlandse VN- ers

Geniale omweg naar gevoel

Door RAYMOND VAN DEn BOOGAARD
Het indrukwekkendste aan een oorlog die je zelf meemaakt zijn niet geweld of lijken, niet de gedachte dat je zelf wel eens dood kunt gaan of bekenden van je die eraan gaan. Het meest imposante, vertellen de Nederlandse militairen in Heddy Honigmanns documentaire Crazy, is de wrede absurditeit van wat je ziet, voelt, ruikt en meemaakt.

Van die Unwertung aller Werte, waarbij alles wat je in het beschaafde leven voor ondenkbaar of onwenselijk houdt realiteit van alledag wordt, kan een grote fascinatie uitgaan. Maar wie, zoals degenen die Heddy Honigmann vraagt naar de muziek die voor hen het meest het gevoel van toen oproept, die absurditeit heeft meegemaakt, zal nooit meer geheel dezelfde zijn. Een enkeling gaat, naar eigen zeggen, geestelijk 'door de gehaktmolen'. Een ander probeert zelfmoord te plegen of raakt aan de drank. Maar ook de militairen die met hun ervaringen kunnen leven, worden door welhaast ondraaglijke treurnis bevangen als ze 'hun' muziek horen.

In opzet doet Crazy denken aan de vorige film van Heddy Honigmann, Twee minuten stilte, ook al een film waarin de van origine buitenlandse filmmaakster Nederlanders naar hun gevoelens vroeg. In Twee minuten stilte ging het om 4 mei - met terughoudendheid, onverschilligheid en soms aanstellerij als gevolg. Crazy is een veel betere film, met veel interessanter uitkomsten. De muziek blijkt een vruchtbare omweg, die de ondervraagden aanleiding geeft inzicht te verschaffen in hun gevoelens. Bovendien houdt de dubbele thematiek - oorlog en de kracht van muziek - de toeschouwer alert, waardoor de getuigenissen hard aankomen.

Het hoogtepunt was voor mij de marineofficier, die in 1995 enkele maanden gestationeerd was in de buurt van Sarajevo en die in het geheel geen traumatiserende gebeurtenissen heeft te melden. Hij vertelt alleen hoe hij twee keer later op een persoonlijke 'sentimental journey' is teruggegaan naar deze plaats, om zich te vergewissen van de enormiteit van de 'absurde waanzin' van de belegerde en beschoten stad.

Hij draait Crazy van Seal, het titelnummer van de film, waarvan de tekst zo terzake lijkt ('we zullen nooit overleven, tenzij we een beetje gek worden') dat je nauwelijks kunt geloven dat het liedje al in 1990, lang voor de belegering van Sarajevo, is geschreven. De officier zweet. Misschien mede omdat ik de beschreven situatie in Sarajevo persoonlijk ken, dacht ik een paar seconden gek te worden in mijn bioscoopstoel. Honigmann onthoudt zich aan het eind van de naar mijn smaak geniale film wijselijk van een moraal, niettemin dringen zich ongemakkelijke gevolgtrekkingen op. Bijvoorbeeld dat het geen goed idee is om militairen die bij zogenoemde vredesmissies worden ingezet, voor te houden dat zij niet zozeer soldaten zijn, maar altruïsten met een geweer. En dat het fundamenteel onrechtvaardig is om - zoals na Srebrenica - aan het veilige thuisfront militairen kwalijk te nemen dat hun optreden niet heeft beantwoord aan de morele maatstaven van de Hollandse huiskamer. Oorlog is oorlog, ook al heet hij vredesoperatie. Van oudsher wordt van militairen bereidheid verwacht tot het hoogste offer - de dood. Crazy laat zien dat er ook nog een op één na hoogste offer bestaat dat iedere militair moet brengen: een intieme, riskante omgang met de waanzin, waarin het individu alleen te verliezen heeft.