In: 57 theaters.

De laatste film van Stanley Kubrick is niet beter of slechter dan Lolita en 2001

Tastbare momenten in cerebrale droom

Door DANA LINSSEN
De grootste kracht van de films van Stanley Kubrick (1928-1999) is dat ze niet het standpunt van de maker weerspiegelen, maar de emoties van de toeschouwer. Daarom gaat zijn zwanenzang Eyes Wide Shut, die vanavond het Filmfestival Venetië opent, zowel over seksuele fantasieën als over erotische escapades en ook nog over (on)trouw, schaamte, schuld, impotentie, verborgen homoseksualiteit, een goed huwelijk en een helemaal niet zo heel erg goed huwelijk. En daarom bevat een film die in eerste en in laatste instantie over dromen gaat, die misschien zelf wel een droom is, een aantal van de tastbaarste momenten die ik ooit op film zag. Hoe Nicole Kidman kan gapen! Je voelt het knakken van de kaken, de inademing die zich tegelijkertijd een weg naar buiten baant. Maar gaapt zij omdat ze in slaap dreigt te vallen of op het punt staat om te ontwaken?

Eyes Wide Shut is losjes gebaseerd op Arthur Schnitzlers Traumnovelle (1925), het bol van Freudiaanse verwijzingen staande relaas van een jonge arts (Cruise), die nadat zijn echtgenote (Kidman) hem een seksuele fantasie heeft opgebiecht in een verwarrende rondgang langs zijn eigen seksuele wensen, angsten en obsessies geraakt, daarbij niet in staat om ook maar één ervan te verwezenlijken. De kloof tussen droom en daad is groot bij Schnitzler en zo ook bij Kubrick, die trouw aan het origineel een moment van bezinning en verzoening aan het einde intact liet. "Misschien vind ik wel dat we dankbaar moeten zijn. Dankbaar dat we al deze avonturen overleefd hebben. Of het nou werkelijkheid was of maar een droom."

Dat doet in de dagen van schandaaltjes omtrent al dan niet vermeende kinderporno in musea, Menno Buch, echte penetratieshots in speelfilms en die dominante moraal van 'alles moet kunnen' op z'n minst ongewoon aan. Gevoelens van trouw, schuld, schaamte en vergiffenis zijn niet modieus, zeker als ze ook nog eens worden toegepast op zo'n fragiel domein als de menselijke geest. Want Tom Cruise als de New-Yorkse society-arts Bill Harford mag dan wel in aanraking komen met biseksuele modellen, nymfomane patiënten, hedendaagse Lolita's (een ingenieuze verwijzing naar Kubricks eigen film uit 1962 door te suggereren dat de Lolita's van vandaag alleen nog maar taboe zijn als ze het níet voor geld doen) en verzeild raken op een aan de zogenaamde 'Roze Balletten' in België herinnerende upperclass- orgie, het is onduidelijk of het werkelijke gebeurtenissen zijn, hersenspinsels of allebei. Kubrick verkent het terrein van de huwelijkse trouw en de seksuele moraal niet door de grenzen ervan te exploreren, maar door te onderzoeken wat de consequenties van onze duisterste, overspeligste en geilste gedachten zijn. Dat levert geen lustopwekkende taferelen op, maar cerebrale overpeinzingen, want zelfs ons denken is corrumpeerbaar.

Hoe film je een droom? Kubrick deed dat niet door gebruik te maken van de vele technische en stilistische mogelijkheden die film heeft. Eyes Wide Shut ziet er eigenlijk nogal vanzelfsprekend uit, ware het niet dat er minieme onregelmatigheden in het tempo zitten. De film sleept, stokt soms en danst dan weer met het grootste gemak van de ene gebeurtenis naar de andere. Net zoals wij ons er in onze dromen niet over verbazen dat een vriend van vroeger opeens opduikt. Bills vriend van vroeger heet Nick Nightingale, de gesjeesde student die nu barpianist is, zonder huis aan Central Park West, maar ook zonder de bijbehorende verplichtingen, vrij en ongebonden. Hij is Harfords gedroomde ik, degene die de deuren opent naar de veelbesproken orgiescène in het hart van de film, een inwijdingsritueel waarna al zijn seksuele fantasieën een andere kleur krijgen. Het theatrale middel van het masker wordt hier op een ook filmisch effectieve manier ingezet als metafoor voor dehumanisering.

Magnifiek is de manier waarop Kubrick de temps mort opnieuw heeft uitgevonden: dode momenten aan het einde van een scène, alsof de camera nog even doorliep, terwijl de acteurs al uit hun rol vielen, wachtend op het verlossende 'Cut!' Maar in plaats van een in de tijd gestold ogenblik is de temps mort nu het moment waarop we de acteurs, en dan met name de personages die Harford seksueel proberen te verleiden, betrappen op een gemeen-tevreden lachje. Alsof alles een enorm complot is.

Kubrick is geen acteursregisseur, hij zweepte noch Cruise noch Kidman op tot adembenemende acteerprestaties. Maar hij heeft het acteursechtpaar wel briljant gecast. Cruise, de all American wonderboy met het zelfingenomen lachje en de verongelijkte verbazing, is volgens de tabloids immers alles wat van zijn personage gesuggereerd wordt: kleurloos, impotent, homoseksueel. En dan waren er nog de vele geruchten die Eyes Wide Shut vooruitsnelden die niet alleen zeiden dat Cruise en Kidman hét met elkaar deden in de film, maar ook dat Kubrick ze naar een sekstherapeut zou hebben gestuurd om geloofwaardiger over te komen.

Kidman weet volkomen waar te maken dat haar echtgenoot zich om haar schuldig zal gaan voelen, want ze is mooi en eerlijk. Vanaf het moment waarop ze terloops een wc-papiertje door haar schaamstreek haalt, tot haar dronken geflirt met een zo uit een opzetboek weggelopen Hongaarse graaf, haar stonede bekentenis en haar verdriet. Om haar zou elke man weer thuiskomen.

Omdat Eyes Wide Shut de laatste film van Stanley Kubrick is, is de verleiding groot om de film te gebruiken om iets definitiefs over zijn maker te zeggen. In de Verenigde Staten heerste de eerste weken na de première een nogal bravoure-achtige sfeer van wie het eerste met modder durfde te gooien naar een man die een paar maanden eerder ter gelegenheid van zijn dood nog als genie was bestempeld. Eigenlijk is Eyes Wide Shut niet beter of slechter dan Dr. Strangelove, Lolita, 2001 of The Shining, films die de toeschouwer aanzetten tot een actieve manier van kijken, ook naar zichzelf. Of het nou is om te ontdekken dat de setdresser van Eyes Wide Shut slechts één Chrysler-taxi tot z'n beschikking had (zelfde deuk), dat Kubrick zelf de camera hanteerde bij zijn laatste film (geen director of photography op de credits) of dat het zijn meest humanistische film is. De menselijke veerkracht overwint uiteindelijk in Eyes Wide Shut. Of worden we ook daar met open ogen bedrogen en moeten we de film helemaal opnieuw gaan bekijken om erachter te komen wat het verschil is tussen 'to fuck' en 'to make love'?