Oscar.com (officële Academy Awards site)

De speciale Oscar voor Elia Kazan doet de uit 1952 daterende controverse rond zijn persoon herleven. Is de regisseur van On the Waterfront verklikker, patriot of geen van beide?

Door HANS BEEREKAMP

AMSTERDAM, 10 MAART. ,,Ik zal naar de televisie kijken, in de hoop dat iemand hem neerschiet. Het zou waarschijnlijk een beetje opwinding betekenen tijdens een voor het overige stomvervelende avond.'' De vileine reactie van regisseur Abraham Polonsky (88), voormalig slachtoffer van de zwarte lijst van Hollywood, op het vooruitzicht dat zijn 89-jarige collega Elia Kazan op 21 maart een ere-Oscar ontvangt voor zijn hele oeuvre, geeft aan dat de wonden nog niet geheeld zijn.

Kazan noemde na aanvankelijk te hebben geweigerd, in april 1952 als getuige voor the House Committee on Un-American Activities (HUAC) acht namen van voormalige collega's bij het Group Theatre, die net als Kazan (van 1934 tot 1936) lid waren geweest van de Amerikaanse Communistische Partij. Onder de slachtoffers van Kazans geklik bevonden zich de schrijvers Clifford Odets en Lillian Hellman, de oprichters van de fameuze Actors Studio Lee en Paula Strasberg en acteur John Garfield, die een maand later aan een hartaanval zou overlijden. Wie aangegeven werd tijdens de heksenjacht en niet bereid was zelf nieuwe namen te noemen, kon de eerstvolgende vijftien jaar geen enkel emplooi meer vinden in de Amerikaanse filmindustrie.

Kazan heeft nooit spijt betuigd voor zijn beslissing, integendeel, maar wel bij verschillende gelegenheden uitgebreid verantwoording afgelegd voor zijn motieven. Na intensief overleg met de bevriende toneelschrijver Arthur Miller had Kazan besloten dat de door hem gehate communisten het niet waard waren om zijn carrière te laten breken. Twee jaar later regisseerde hij On the Waterfront, geschreven door de eveneens bij de HUAC klikkende scenarist Budd Schulberg. De film over een bokser die voor de keuze komt te staan om te getuigen over de corrupte praktijken van een havenarbeidersvakbond, was een nauw verholen metafoor van Kazans eigen dilemma. Marlon Brando schreeuwt over zijn verraad: ,,Ik ben blij dat ik het gedaan heb, hoor je me? Ik ben blij!''

Ook in zijn openhartige autobiografie A Life (1988) legt Kazan opnieuw gedetailleerd uit waarom hij getuigde. Toen de Academy of Motion Picture Arts and Sciences in januari besloot Kazan te eren, reageerden de meeste grote kranten positief en zagen in het besluit niet alleen de terechte bekroning van een rijk oeuvre, maar ook een late verzoening tussen links en rechts in Hollywood. De Washington Post ging een stapje verder, en vond dat nu tenminste duidelijk werd dat ieder fatsoenlijk mens hetzelfde besluit had moeten nemen.

In plaats van een verzoening lijkt de bekroning in tweede instantie een averechts effect te sorteren. Terwijl vooruitstrevende Hollywoodpersoonlijkheden opriepen om Kazan op 21 maart met een doodse stilte te begroeten, bepleitten conservatieve leden van de filmgemeenschap juist het dragen van rood-wit-blauwe smokings als ondersteuning van het patriottisme van de winnaar. Criticus J. Hoberman van The Village Voice noemt de prijs navrant, omdat de slachtoffers van de zwarte lijst nooit zijn gerehabiliteerd door de Academy; Kenneth Turan vraagt in de L.A. Times om een redelijke benadering, en zegt dat alleen de waarde van het werk telt.

Je zou denken dat niemand die in twijfel zou willen trekken, maar inmiddels is ook het vuur geopend op de kwaliteit van Kazans films. Het is natuurlijk klinkklare nonsens om de maker van A Streetcar Named Desire, East of Eden en Viva Zapata! die verdiensten te ontzeggen. Wel moet toegegeven worden dat de Academy doorgaans alleen ere-Oscars uitreikt aan mensen als Hitchcock (1967) en Chaplin (1971), die tot dan toe om de een of andere reden overgeslagen waren. Kazan bezit al twee Oscars, voor de regie van Gentleman's Agreement (1947) en On the Waterfront (1954). Stanley Kubrick, dertien keer genomineerd, won alleen de Oscar voor de special visual effects van 2001, en nooit een ereprijs. De bekroning van Kazan ruikt naar een politieke beslissing, en de Acade my heeft de doos van Pandora geopend. Naar de maatstaven van de Academy was dat niet verstandig.