NIEUWSSELECTIE  
  KORT NIEUWS  
  RADIO & TELEVISIE  
  MEDIA  

Het succes van 'happy clappy people'

Ondanks een lage kijkdichtheid is de Evangelische Omroep de grootste zendgemachtigde in het publieke bestel geworden. ,,Je kan veel beter laten zien dat euthanasie niet hoeft, dan te vuur en te zwaard roepen dat het niet mag.''

Door Yasha Lange

De Belgische oud-profvoetballer Jos de Rave ging vreemd bij het leven. Hij had een bijzonder egocentrisch karakter, geen echte vrienden en hij verwaarloosde zijn kinderen. ,,Ik luisterde naar niemand en had vrouwtjes genoeg'', vertelt hij aan Feike ter Velde in het EO- programma De Verandering. Ter Velde: ,,En toen leerde je God kennen. Hoe kwam Hij in je leven?''

De Verandering is core business voor de EO. Het bereiken van mensen met het evangelie van Jezus Christus was het doel bij de oprichting en het is nog steeds het doel. De kern van de boodschap van de EO is ongewijzigd en dat is, zeggen velen, nou juist de kracht. Waar andere omroepen geleidelijk water bij de wijn deden en losser raakten van hun oorspronkelijke achterban, kan de EO nog steeds water in wijn veranderen. Het resultaat: de Evangelische Omroep is uitgegroeid tot de grootste zendgemachtigde in het Nederlandse publieke bestel. Met de bijbel als leidraad en de verspreiding van het evangelie als motivatie.

De EO wil eigenlijk liever geen programma's maken voor de eigen achterban. ,, Het kan mij ongelooflijk irriteren als mensen zeggen dat wij een doelgroep omroep zijn'', zegt directeur Ad de Boer. De EO probeert, zegt De Boer, juist mensen te bereiken die zich nog niet bekeerd hebben. Mensen die het niet gemaakt hebben, die het moeilijk hebben. ,,Wij willen hen laten delen in de schat die wij denken te hebben gevonden'', aldus de EO-directeur.

De EO slaagt niet echt in deze opzet. De EO is, na de VPRO, de slechtst- bekeken zendgemachtigde in het publieke bestel. Over 1998 scoorde de omroep een gemiddelde kijkdichtheid van 2,4 procent. De 'brede' programma's van de EO worden over het algemeen beter bekeken, maar de typische EO-programma's gaan richting één procent kijkdichtheid. Met andere woorden: naar de natuurfilms, series en sommige spelletjes kijken aardig wat mensen, maar programma's als De Verandering worden zeer matig bekeken. Bovendien worden juist de 'verkondigende' programma's voornamelijk bekeken door de eigen achterban, zegt René van Dammen van de Dienst Kijk- en Luisteronderzoek. Naar de serie In de Praktijk of het spelprogramma Allround kijken ook leden van andere omroepen, maar naar typische EO- programma's zoals Omega, waarin mensen praten over de rol van God in hun leven, kijken vooral EO-leden.,,Ze bereiken met hun zendingsdrift hun eigen achterban. En het is een idiote zaak dat de grootste omroep het minste kijkers trekt. Dan ga ik twijfelen aan de verzuiling van het bestel'', zegt Jack Spijkerman. De Vara-programmamaker - en voormalig leraar met een bevoegdheid voor het geven van godsdienstles - reikte recent de 'Vergulde Nachtspiegel' uit aan de EO. De omroep won de trofee voor de blunder van het jaar met het programma Groep 8.

In het programma wordt een schoolklas van tienjarigen geleerd dat het maagdenvlies een kostbaar geschenk is waar je zuinig op moet zijn. De makers van Groep 8 hadden gekozen voor een aanpak die aan duidelijkheid niet te wensen overliet. De kinderen moesten cadeaus kopen voor elkaar. Ze kregen daarvoor geld en sommige kinderen legden uit zichzelf geld bij. Maar voordat de cadeaus worden uitgedeeld, vernielen de programmamakers de presentjes met behulp van hamer en schaar. En als de kinderen op het moment suprème de cadeaus krijgen en ontdekken dat alles is stukgemaakt, reageren ze ontzet. Sommigen barsten in tranen uit, anderen zijn woedend. ,,Ik ben drie keer de stad in geweest om iets te vinden, en nou is het stuk'', huilt een jongen. Voice- over: het is heel erg als iets dat je wilde geven kapot is. ,,Ik denk dat het kon'', zegt directeur De Boer. ,,Het komt voor dat programmamakers in hun missionaire drang te ver gaan, maar dat was bij Groep 8 niet het geval. De kinderen hebben de boodschap begrepen en vonden het achteraf een goede les.'' Spijkerman: ,,Dat is hetzelfde als een kind zijn hand tegen de kachel houden om te laten voelen dat het heet is. Hij leert het wel, maar het middel blijft barbaars. Ik vind het te schandelijk voor woorden. '' Volgens De Boer heiligt het doel niet de middelen. Twee jaar geleden werd een EO-programma door de rechter verboden. De programmamakers hadden met een verborgen camera opnamen gemaakt in een abortuskliniek, om aan te tonen dat de ingreep ook werd gedaan bij vrouwen die een zwangerschap 'lastig' vonden omdat ze op wintersport gingen. De Boer vindt dat de EO is veranderd. ,,Vroeger slingerden Andries Knevel en ik snoeiharde commentaren de ether in over alles wat niet deugde. Wij zijn trouw aan het woord van God. Maar we realiseren ons nu dat je daarmee niets bereikt. Je kan veel beter laten zien dat euthanasie niet hoeft, dan te vuur en te zwaard roepen dat het niet mag.'' Dus zendt de EO tegenwoordig warme programma's over stervensbegeleiding uit.

,,Ze willen met dat soort programma's een bijdrage leveren aan de samenleving'', zegt René Stokvis. Zijn bedrijf produceert veel programma's voor de EO, waaronder de documentaire over stervensbegeleiding. Discussie is er zelden, zegt hij. De EO laat hem vrij bij de invulling van de programma's. , ,Heel incidenteel pak ik de telefoon, als ik denk dat iets gevoelig ligt. Eigenlijk hebben ze er nooit moeite mee. Maar wij maken natuurlijk niet de programma's waarin het evangelie wordt verkondigd.''

,,In het begin waren het intolerante zendelingen'', zegt Richard Schoonhoven, voormalig directeur van de KRO. ,,De evangelisatiedrift bestaat nog steeds bij de EO, maar het is minder irritant geworden.'' De EO begon in 1967 als een reactie op de protestantse omroep NCRV. Volgens de rechtzinnigen in de protestantse kerk was de NCRV veel te vrijzinnig geworden. Correctie was noodzakelijk en de EO vertoonde ,,alle kenmerken van een correctieve omroep'', zegt Schoonhoven. ,,Maar de laatste jaren is de EO uitgegroeid tot een aanvaardbaar alternatief. Dat hebben ze heel goed gedaan.''

Verantwoordelijk voor deze verandering is voorzitter Arie van der Veer. Hij is een gerespecteerd man in omroepland, speelde als vice-voorzitter van de NOS een belangrijke rol bij de vernieuwing van het publieke bestel en bij de benoeming van de huidige raad van bestuur van de NOS. Aardig en intelligent, wordt hij door collega's genoemd. Schoonhoven heeft, zegt hij, een hoge pet van hem op. ,,Hij is niet kortzichtig en beweegt goed mee met de ontwikkelingen.''

Maar volgens sommigen is de pretentie van 'aanvaardbaar alternatief' slechts uiterlijke schijn. Peter Hofstede is verbonden aan de Universiteit van Groningen, met als leeropdracht 'sociologie van religie en massamedia'. ,,Achter die façade van vriendelijkheid zit een bijbels fundamentalisme. Neem die Knevel (mede-directeur en presentator van praatprogramma Het Elfde Uur, red.). Hij oogt suave, het is salonfhig om bij hem te gaan zitten, maar hij is een fundamentalist. De EO is theocratisch, tegen de scheiding van kerk en staat en hoort niet thuis in een democratisch bestel.'' Zo ver gaat Spijkerman niet, maar hij zegt wel dat de EO ,,een gesloten bastion is, met eigen normen en eigen regels''. Medewerkers van de EO moeten zich ,,in leer en leven aan de bijbel onderwerpen'', zo staat in elke personeelsadvertentie. Geen overspel dus: twee betrapte medewerkers werden ooit ontslagen. Directeur De Boer bevestigt dit.

De meningen over de mate van evangelisatiedrift mogen verdeeld zijn, de handelsgeest en professionaliteit van de EO wordt door iedereen geroemd. Het wordt ook gezien als een verklaring voor het feit dat de omroep zo is gegroeid, ondanks lage kijkcijfers. De methode: net als Veronica komt de EO naar je toe deze zomer. Op de jongerendagen, familiedagen en vrouwendagen komen jaarlijks meer dan honderdduizend gelovigen af. Samen zingen, samen bidden: de happy clappy people van de EO. Directeur De Boer vindt het ,,onbegrijpelijk'' dat andere omroepen geen bijeenkomsten organiseren. ,,Mensen willen ergens bijhoren, ergens deel van uitmaken. Wij bieden ze die mogelijkheid.'' Het is voor die jongeren natuurlijk het enige uitje waar ze van hun ouders naar toe mogen, zegt Spijkerman. Bij dergelijke bijeenkomsten wordt de aanwezigen gevraagd lid te worden.

Natuurlijk is de EO ook de grootste geworden omdat andere omroepen leden hebben verloren. Net zoals het ledenbestand van politieke partijen gestaag daalt, kalft ook het aantal sympathisanten van één omroep af. Maar de EO weet, ondanks die tendens, leden te winnen. Toen de omroep in 1983 de B-status wilde steeg het aantal leden plots met ruim zeventigduizend. Een nog grotere slag werd gemaakt in 1992, toen de omroep een A-status beoogde: 217.192 leden erbij tot een totaal van 550.465. Nu heeft de EO ruim 600.000 leden. Door een loyale achterban, maar ook door slimme productdiversificatie. De EO geeft niet alleen een algemeen omroepblad uit, maar ook een jongerenblad en een vrouwenblad. ,,Ze zijn daar heel handig in, dat is die calvinistische handelsgeest. Ze verkopen zichzelf in het verlengde van hun programma's'', zegt Schoonhoven. De website van de EO is zeer uitgebreid, met fragmenten van toespraken op jongerendagen (Henk Binnendijk: ,,Jezus Gristus is de sleutel''), discussiegroepen en de bijbel in verschillende talen. ,,Het is een zeer professioneel geleide, slagvaardige club'', volgens Rene Stokvis. Als zendgemachtigde met de grootste achterban en de minst verwaterde boodschap lijkt de toekomst van de EO in het publieke bestel verzekerd.

Of niet? In plaats van zendgemachtigden wordt een eenduidige profilering van televisienetten steeds belangrijker. Een familienet, een jongerennet, een informatienet, het wordt allemaal overwogen. En in deze wereld van steeds machtiger netmanagers kan de EO niet helemaal gerust zijn. Passen de programma's die voor de EO zo belangrijk zijn nog wel in een net met een sterk profiel, of worden ze in de toekomst weggemoffeld in de marges van het publieke bestel?

Het begon in 1991, in hotel de Witte Raaf. Richard Schoonhoven was erbij. ,,De EO werd als een hete aardappel heen en weer gegooid. Niemand wilde samen met de EO op een kanaal.'' Schoonhoven zelf was medeverantwoordelijk voor wat later de 'weeffout' zou gaan heten: de EO op TV2 met de Tros en (toen nog) Veronica, de Avro op 1 met de KRO en de NCRV. Logischer zou zijn, vonden sommigen: de EO, KRO en NCRV samen op Nederland 1. Maar Schoonhoven wilde ,,absoluut geen reli-net''.

Uiteindelijk leverde de 'weeffout' vooral problemen op voor TV2. Nederland 1 doet het goed, TV2 blijft vooral overeind door voetbal en doet het veel minder. Dat zal een netmanager proberen te verbeteren. Maar de Tros houdt vast aan twee eigen uitzendavonden en het voetbal is verankerd. Een netmanager zou kunnen proberen van TV2 een 'familienet' of een 'amusementsnet' te maken. Directeur De Boer is daar bang voor: ,,Met een sterker profiel heb ik geen moeite, maar het moet niet zo sterk worden dat er voor onze missie geen ruimte meer is, dat onze core business naar andere netten verhuist. Dan amputeer je het hart van de EO en dat is een uiterst onaantrekkelijk scenario.'' Vandaar dat ook de EO steeds meer aan kijkcijfers denkt. ,,Ze voelen zich daar verantwoordelijk voor'', zegt Stokvis. Maar de Evangelische Omroep wil ook de eigen identiteit geen geweld aandoen. Films zijn dus moeilijk aan te kopen, want het is al snel te veel schelden, schieten of seks. In die trend mag absoluut niet worden meegegaan. Dus wordt er van alles geprobeerd. Aantrekkelijk maar toch EO, is de bedoeling. De talkshow Het Elfde Uur wordt door de omroep als een geslaagd voorbeeld gezien, de documentaire-soap Ingang Oost ook. Maar het typische bekeer- programma De Verandering ligt moeilijker. Oud-profvoetballer Jos de Rave is een ander mens geworden, zegt hij tegen Feike ter Velde. Hij heeft liefde voor anderen, blijdschap op zijn gezicht en denkt niet meer alleen aan zichzelf. ,,Dat was Jezus. Ik houd van Jezus en Jezus houdt van mij. Dank je, zeg ik tegen Jezus. Jezus is mijn redder. Jezus is alles.''