NIEUWSSELECTIE  
  KORT NIEUWS  
  RADIO & TELEVISIE  
  MEDIA  

S e l e c t i e

RAYMOND VAN DEN BOOGAARD
Op 8 millimeter gedraaide amateurfilmpjes vormen sinds jaren geliefkoosd materiaal in documentaires, maar er is naar mijn smaak niemand die er zo'n fascinerend en interessant gebruik van maakt als de Hongaar Péter Forgács. Op de Nederlandse televisie zijn de komende week twee van zijn films te zien: Exodus over de Donau (die ook op het IDFA draait) en Vrije val uit 1996.

Exodus over de Donau bestaat uit filmpjes van Nándor Andrásovits, kapitein van het Hongaarse rivierschip 'Koningin Elizabeth'. Zo'n drie-en-een-half uur film is bewaard, vrijwel dagelijks gemaakte opnamen van schepen die de 'Koningin Elisabeth' voorbij varen op haar reizen over de Donau. Maar ook van passagiers: meestal toeristen op cruise tussen Wenen en Boedapest.

In 1940 speelt de 'Koningin Elizabeth' een kleine rol in de wereldgeschiedenis. Het wordt ingehuurd voor een groep van enkele honderden joden uit de Duitse vazalstaat Slowakije, om er - door en langs Joegoslavië, Roemenië en Bulgarije - mee naar de Zwarte Zee te komen, waar ze zullen overstappen op een schip dat hen - zo hopen ze - naar Palestina en in veiligheid zal brengen.

De reis heeft een gespannen verloop. Eenmaal in de buurt van de Zwarte Zee blijken zowel de Roemeense als de Bulgaarse autoriteiten gekant tegen dit transport. Zij verbieden het aanmeren aan hun kades, zodat de overvolle 'Koningin Elisabeth' wekenlang doelloos dobbert op de internationale wateren midden op de rivier - zonder brandstof, water en voedsel.

En al die tijd filmt de kapitein de opvarenden, die er het beste van proberen te maken: er zijn biddende vromen aan boord, maar ook mooie meisjes en dansavondjes en er trouwt zelfs een paartje. Door het betalen van veel steekpenningen lukt het tenslotte door te varen naar de Zwarte Zee.

Het unieke van de films van Forgács is niet dat ze mooi zijn, maar dat de schoonheid steeds vergezeld wordt van uitvoerige historische informatie. We vernemen de achtergrond van de opvarenden, en hoe het hen, na de overstap op een zeeschip, verder is vergaan. Bovendien volgt op het verhaal van de joodse exodus nog een andere: die van Duitsers uit Bessarabië, ook weer met de 'Koningin Elizabeth'. De beelden die kapitein Andrásovits daarvan heeft gemaakt, zijn vermoedelijk de enige die er bestaan. Die Duitsers moesten vluchten omdat Bessarabië, in het huidige Moldova, bij het Hitler-Stalinpact van 1939 aan de Sovjet-Unie was toebedeeld. Onder de Duitse passagiers geen vrolijkheid: de verbijstering over het opgeven van huis en haard in de streek waar al eeuwen Duitsers woonden, is hen aan te zien. De film in zijn geheel geeft een indrukwekkend, deprimerend beeld over het heen en weer slepen van volkeren in een oorlogstijd.

Vrije val is iets ingewikkelder van structuur en veronderstelt bij de kijker de wetenschap dat de joden in Hongarije weliswaar door het Horthy-regime werden gediscrimineerd en een soort dwangarbeid verrichtten, maar jarenlang dachten aan deportatie naar de vernietigingskampen te ontkomen. Tenslotte gebeurde dat laatste toch, in 1944. Slechts met deze wetenschap is duidelijk hoe wrang de vrolijke filmpjes in Vrije val zijn, waarin een deftige joodse familie probeert, in de jaren voor de catastrofe, van het leven het beste te maken. Er is zelfs een soort parodie op het kampleven gefilmd, waarbij een kampbewaker onder algemene vrolijkheid de beul speelt.

Exodus over de Donau, zondag, Ned.3, 21.13-22.20u.

Vrije val, woensdag, Ned.1, 22.03-23.21u.

Exodus over de Donau op het IDFA:
za 28 sept., 17.00 NFM City 7
di 1 dec., 22.30 NFM Grolsch
wo 2 14.45 City 6.