In: Kriterion, Amsterdam; Babylon, Den Haag

Hollands panorama van onmacht

Door HANS BEEREKAMP
De lange documentaires van Heddy Honigmann, die in Nederland, maar vooral daarbuiten aan de lopende band bekroond worden, hebben een herkenbare structuur.

Netty Rosenfeld, dochter en kleinzoon tijdens de dodenherdenking in de Hollandse Schouwburg

Met nieuwsgierigheid en mensenkennis filmt en interviewt Honigmann een groot aantal personages rond een gemeenschappelijk thema: taxichauffeurs in Lima (Metaal en melancholie), bejaarde Brazilianen die een erotisch gedicht van Drummond de Andrade voorlezen (O amor natural), straatmuzikanten in de Parijse metro (Het ondergronds orkest). In de montage ontstaat vervolgens een mozaïek met een dwingende vorm en een emotionele zeggingskracht, niet alleen omdat de thema's spannend zijn en de mensen zonder uitzondering intrigeren, maar ook omdat Honigmanns vragen en haar soms wat drammerig tot stand komende uitsnede uit de werkelijkheid - ze laat mensen vaak niet uitpraten - steeds precies klopt.

Het succes van Honigmanns films bij het publiek heeft ook te maken met de exotische warmbloedigheid van de onderwerpen. In dat opzicht gaat 2 minuten stilte aub het moeilijker krijgen: het is de eerste documentaire van de in 1978 naar Amsterdam verhuisde, in Peru geboren Honigmann die zich in Nederland afspeelt. En het onderwerp, zo bleek tijdens het Nederlands Filmfestival, wordt door veel Nederlanders als afgezaagd beschouwd: wat valt er nu nog te zeggen over de dodenherdenking op 4 mei?

Heel veel, zo blijkt, maar niet altijd in woorden. Van de selectie aan mensen die Honigmann en haar acht cameraploegen op de avond van 4 mei 1998 volgden (in soms tamelijk voor de hand liggende categorieën als de jodin, de dochter van een NSB-er, de indische Nederlandse, de jongere) kan dichteres-psychologe Anna Enquist het best met woorden uit de voeten. Zij kan dus ook het best uitleggen waarom ze met haar kinderen niet vaak praatte over de oorlog: uit plaatsvervangende schaamte, dat volwassenen zich zo onvoorbeeldig hadden kunnen gedragen.

Meer dan over oorlog en verwerking gaat 2 minuten stilte aub over Nederland, gezien door de ogen van een buitenlander. Dit land is zo exotisch dat er niet gepraat kan worden over verdriet, laat staan uitbundig gerouwd wordt. In plaats daarvan wordt die rouw collectief geritualiseerd tot een kortstondige stilte, uit beleefdheid en respect, maar ook uit fatsoen. Er bestaat geen enkel ander land waar een groot deel van de bevolking op hetzelfde moment twee minuten zwijgt, waarschijnlijk schuldbewust. Iedereen voelt zich er ongemakkelijk bij, en toch is het een mooi ritueel. In de spiegel die Honigmann ons voorhoudt gaat ook trots schuil. Die is niet in tegenspraak met de maagpijn die Netty Rosenfeld al vanaf Koninginnedag bekruipt over de onvolkomenheid en hypocrisie van het ritueel. De beelden van Rosenfeld, haar dochter en kleinkinderen in de Hollandse Schouwburg vatten die hele paradoxale melodramatiek schitterend samen.

Ik was minstens zo geroerd door Honigmanns Hollands panorama van onmacht, zwijgzaamheid en wezenlijke goedhartigheid als door haar buitenlandse documentaires. Het past bij de landsaard dat zo'n film door veel Nederlanders niet begrepen wordt. Het schoonvegen van de eigen stoep wordt niet als thema erkend, maar de levenslust van de Jordanese bejaarde in 2 minuten stilte aub doet echt niet onder voor die in O amor natural.