De oorlog van de Barneveldgroep

Door DANA LINSSEN
De vraag waarom iemand de jodenvervolging tijdens de Tweede Wereldoorlog heeft kunnen overleven en zoveel familieleden, vrienden en buren niet, is waarschijnlijk het onmogelijkst te beantwoorden van alle waarom-vragen. Het lijkt wel alsof zo'n vraag je ter verantwoording roept en je verwijt: waarom leef jij eigenlijk nog wel en hij niet meer?

Toch is het precies deze venijnige vraag waardoor je vlak voor het einde van de documentaire Een gelukkige tijd van Paul Cohen en Oeke Hoogendijk even wordt wakker geschud uit een verder wat brave reconstructie van de geschiedenis van de zogeheten Barnevelders. Dat was een groep van ongeveer zevenhonderd joden die in 1942 op voorspraak van de toenmalige secretaris-generaal van Binnenlandse zaken Mr. K.J. Frederiks en Professor Dr. J van Dam, destijds secretaris-generaal van Opvoeding, Wetenschap en Cultuurbescherming, een deel van de oorlog doorbracht op een kasteel in Barneveld. Het waren zogeheten 'Verdienstjuden'; artsen, wetenschappers, juristen, kunstenaars en intellectuelen die zich 'verdienstelijk voor Nederland' hadden gemaakt. Een nogal schimmig criterium, zo blijkt uit de film, die onder meer honderden afgewezen brieven toont. De vrijwillige internering duurde van december 1942 tot september 1943, waarna de groep alsnog naar Westerbork werd gedeporteerd en vandaar naar Theresienstadt. De hele groep overleefde de oorlog.

Een gelukkige tijd is een voor televisie gemaakte documentaire die bij wijze van experiment enkele dagen na uitzending een bioscooproulement krijgt. Producent NPS en distributeur NFM draaien hiermee de gebruikelijke gang van zaken om (meestal wordt een film pas zo'n half jaar na de bioscooppremière op televisie uitgezonden) en hopen hiermee de documentaire-voorstelling in de filmtheaters weer een kans te geven.

De in Een gelukkige tijd geschetste geschiedenis van de Barneveldgroep is wel vergeleken met die van de joden op 'Schindler's List'. Maar verfilmde Steven Spielberg in zijn gelijknamige speelfilm vooral de gedachte dat 'wie een mens redt, uiteindelijk de hele wereld redt', in de documentaire Een gelukkige tijd gaat het erom hoe het eigenlijk is om gered te worden. Scenarioschrijfster Oeke Hoogendijk stelde deze vraag het eerste aan haar eigen moeder, die deel uitmaakte van de Barneveldgroep en zwijgzaam was over haar bevoorrechte oorlogsverleden. Regisseur Paul Cohen smeedde haar herinneringen en die van tien andere Barnevelders aaneen tot een vrij traditioneel opgebouwde documentaire waarin de nadruk ligt op het registreren van getuigenissen. De interviews vormen een petite histoire van tafellakens, keukencorvee, liefdesperikelen, jaloezie op grotere kamers, beter uitzicht en vollere pannen.

Dat doet voor de toeschouwer die zich in retrospectief al te bewust realiseert dat er elders een oorlog woedde en vernietigingskampen werden ingericht, schrijnend aan. Echt diep duikt de film niet in vragen over leven en dood, leven en overleven, schuld en berusting. De summiere pogingen die de Barnevelders aan het einde van de film doen om te beantwoorden waarom zij de oorlog hebben overleefd, komen er vooral op neer dat zij vertellen hoe zij met de beantwoording van die vraag omgaan. Een man vertelt dat hij er trots op is dat zijn vader wegens grote wetenschappelijke verdienste op de lijst is terechtgekomen en misschien nog wel trotser omdat hij daarmee zijn gezin heeft kunnen redden. Maar een ander voelt zich weer zichtbaar onhandig met zijn gepriviligeerde voortbestaan. Pas dan krijgt de film de inhoudelijke scherpte die we van Paul Cohen mogen verwachten.

Tv-uitzending: 18 mei Ned. 3, 20.24u

Bioscooppremière: 20 mei Nederlands Filmmuseum, Amsterdam, in Cinemariënburg, Nijmegen