|
Z A T E R D A G S B I J V O E G S E L
|
|
|
|
|
 |
Yasushi Akashi, oud-VN-gezant over Bosnië en Srebrenica:
'Doormodderen is een prestatie'
Robert van de Roer
Op het gezicht van Yasushi Akashi (67) staan onbegrip en irritatie in
hoofdletters geschreven. Waar de indruk vandaan kwam dat hij als gezant
van de Verenigde Naties geen geweld wilde gebruiken tegen de Bosnische
Serviërs? ,,Dat is een verkeerde indruk die de media wekten'',
bitst de Japanse carrièrediplomaat in zijn sober ingerichte kamer
op de 36ste verdieping van het VN -hoofdkwartier in New York. Praten
over de oorlog in Bosnië kan Akashi, een tengere gestalte in sober
pak, niet zonder wisselend gemoed. Bijna twee jaar onderhandelde hij met
de twee hoofdverdachten van oorlogsmisdaden, de Bosnisch-Servische
leiders Radovan Karadzic en generaal Ratko Mladic, en met hun
beschermheer de Servische president Slobodan Milosevic.
De Japanse rol tijdens de Tweede Wereldoorlog heeft u naar eigen zeggen een 'zeer sterke afschuw van geweld' bezorgd.
,,Die oorlog en de Japanse deelname hebben bij mijn generatie een sterk gevoel van nutteloosheid van oorlog achtergelaten. Wij waren vastberaden deze vergissing nooit meer te maken en geloofden in onze nieuwe grondwet met nieuwe waarden uit 1947. Door mijn opvoeding ben ik pacifist geworden.''
Hoe kon een pacifist bemiddelaar zijn in een oorlog waarin de Bosnische Serviërs de belangrijkste agressor waren?
,,De graad van agressie tussen de drie partijen verschilde van tijd tot tijd. De Bosnische Serviërs pleegden meer geweld dan anderen. Maar de Bosnische Kroaten bij Mostar waren ook nogal gewelddadig.''
De Bosnische Serviërs waren de belangrijkste agressor.
Kortaf, met tegenzin: ,,Ja.''
Heeft u hun trotserende houding tegenover de wereldgemeenschap wel eens vergeleken met die van het Japanse leger vijftig jaar eerder?
,,Ik heb eens tegen Karadzic gezegd: 'U doet mij denken aan die onmogelijke Japanse militaire leiders tijdens de Tweede Wereldoorlog die met hun roekeloze optreden de gehele Japanse natie in een onbeschrijflijke tragedie stortten'. Ik weet niet of hij me begreep.''
De wereld dacht vaak dat u pro-Servisch was. ,,Dit is ingebeeld. Wij waren geen aanklagers van het oorlogstribunaal in Den Haag. Wie een vredesoperatie leidt, moet onpartijdig zijn. We moesten met de Bosnische Serviërs blijven onderhandelen omdat ze 70 procent van het grondgebied onder controle hadden - ook al vonden we dat ze verkeerd, absurd of koppig waren.''
U kreeg hierover vooral kritiek van de VS , van VN -ambassadeur en huidig minister van Buitenlandse Zaken Madeleine Albright. ,,Toen ik terugkwam naar New York, zei zij: 'laten we terugkeren naar de relatie waarbij we elkaar bij de voornaam noemden'. Ik had daar natuurlijk geen bezwaar tegen.''
U werd vergeleken met Chamberlain. ,,Ik werd daar in Cambodja al mee vergeleken toen ik onderhandelde met de Rode Khmer. Mensen die vredesonderhandelingen voeren, krijgen altijd de kritiek Chamberlains te zijn. Als ik het niet beter kon doen, lag dat niet aan mij, maar aan de omstandigheden. Al onze opties waren slechte opties, ik moest de minst slechte kiezen. We waren er om vrede te handhaven, niet om vrede af te dwingen. Onze troepen hadden niet de opleiding, uitrusting en inlichtingenrapporten om grote operaties te ondernemen. Ze waren hoofdzakelijk militaire waarnemers, moesten de situatie stabiliseren en humanitaire activiteiten mogelijk maken.''
Die 'minst slechte optie' was: zelf geen geweld gebruiken?
,,Neenee. Het is niet waar dat ik nooit geweld gebruikt heb.''
U was afkerig om geweld te gebruiken tegen de Bosnische Serviërs.
,,Neenee. Ik ben afkerig om geweld te gebruiken tegen iedereen. Maar als uiterste daad van zelfverdediging heb ik heel vaak beperkte luchtsteun, het gebruik van de luchtmacht voor zelfverdediging of bescherming van burgers, toegestaan. Zo'n 25 keer. Alle keren dat de commandant van de vredesmacht UNPROFOR mijn toestemming vroeg voor beperkte luchtsteun, heb ik die gegeven.''
In Gorazde in april 1994 bijvoorbeeld had u toch een groot meningsverschil met UNPROFOR -commandant generaal Michael Rose over het wel of niet bombarderen van de Bosnische Serviërs.
,,Helemaal niet! Als u de notulen nagaat, ziet u dat ik altijd goed samenwerkte met de militairen.''
U weigerde toen luchtaanvallen, ook al hadden de Bosnische Serviërs een NAVO -ultimatum geschonden.
,,VN -secretaris-generaal Boutros-Ghali stelde me toen dezelfde vraag als u nu. Dat NAVO -ultimatum was erg nuttig voor mij. Ik onderhandelde met Milosevic, Karadzic en Mladic in Belgrado. En alleen door de dreiging van een luchtaanval kon ik belangrijke concessies krijgen van de Serviërs om zich terug te trekken bij Gorazde. Een luchtaanval was dus niet nodig...''
U en de commandant van de VN -vredesmacht in ex-Joegoslavië, de Franse generaal Bernard Janvier, wilden niet de 'Mogadishu-line' - vernoemd naar het actief gewapende optreden van de VS in 1993 in Somalië, waarbij achttien doden vielen - overschrijden. ,,Janvier en ik waren ons zeer bewust van de tegenslagen van de VN in Somalië. Daarom hielden wij vast aan onpartijdigheid, minimaal gebruik van geweld en gelijke afstand tot de partijen. Die positie werd gedeeld door mijn baas, de secretaris-generaal. Wij waren vredeshandhavers waar geen vrede bestond. Ik heb de VN -Veiligheidsraad en Washington met nadruk gewezen op onze dilemma's. En zij hebben niet geluisterd naar onze oproepen en smeekbedes dat er meer nodig was dan VN -vredeshandhaving. De vredesonderhandelingen waren bovendien op het laatst in de handen van de Contactgroep, die bestond uit vijf landen. Gebrek aan coördinatie tussen de VN -vredeshandhaving en de Contactgroep was een belangrijk struikelblok voor werkelijke vooruitgang.''
U moest werken in een vacuüm waarin de internationale gemeenschap geen politiek leiderschap toonde?
Hij veert enthousiast op: ,,U heeft helemaal gelijk! De Veiligheidsraad was zeer verdeeld. Er waren vijf belangrijke externe partijen: Rusland had iets meer sympathie voor Servië, de VS stonden sympathiek jegens de moslims, Frankrijk en Groot-Brittannië bevonden zich tussen deze twee uitersten in, en Duitsland stond ergens tussen de VS , Frankrijk en Groot-Brittannië. De VN -resoluties waren vaak dubbelzinnig, tegenstrijdig en inconsequent.''
Waarom stapte u niet naar de Veiligheidsraad om te verklaren: ik...
Honend: ,,En me goed voelen, hè...?''
...kan dit niet voor mijn verantwoorlijkheid nemen, als u niet de leiding wilt nemen, dan neem ik ontslag.
,,De heer Mazowiecki van Polen deed dat. Hij nam ontslag als speciaal rapporteur over de mensenrechten in Bosnië. Dat is heel makkelijk! Iedereen kan ontslag nemen! Maar blijven en volharden onder grote druk van kritiek en veroordelingen, vereist enige moed.''
U kreeg juist kritiek omdat u doormodderde.
,,Doormodderen is een prestatie, meer dan vast komen te zitten. We hielden bijna drie miljoen mensen in leven, door hen te voeden, van gas en elektriciteit te voorzien, wegen en bruggen te repareren, scholen en ziekenhuizen te bouwen. Ik heb een paar successen behaald, wat wapenstilstanden bereikt. Kent u De Mythe van Sisyfus van Albert Camus? Ons werk was vergelijkbaar met dat van Sisyfus: ongewaardeerd werk dat er hopeloos uitziet, maar iemand moet het doen: we hebben een morele verantwoordelijkheid.''
Heeft u fouten gemaakt?
,,Geen belangrijke fouten. Ik heb bij één incident een fout gemaakt. In de lente van 1994 liet ik onder VN -escorte een aantal ontwapende Bosnisch-Servische tanks door de zone van twintig kilometer rond Sarajevo passeren, terwijl die zone verboden was voor zware wapens. Ik had mijn politieke instinct moeten volgen, dat zei dat het verkeerd was dit toe te laten. Maar ik volgde het advies van mijn medewerkers. Verder zou ik exact hetzelfde doen als destijds.''
Het Haagse oorlogstribunaal wil nu graag Karadzic berechten, iemand die u heel vaak bedrogen heeft, niet? Berustend: ,,Ja, ja.''
U werd bedrogen en ging door, en u bleef maar vriendelijk tegen Karadzic. ,,Niet vriendelijk. Onze relatie veranderde steeds in die twee jaar. Tegen het einde kon je nauwelijks meer van een relatie spreken.''
U onderhandelde met hem en na afloop gaf hij weer opdracht tot het vermoorden van mensen. Zacht: ,,Op dat moment wisten we dat niet.''
Kwam u wel eens met uw geweten in de knoop? ,,Ja, wij onderhandelen zelfs met duivels, demonen. Maar het is niet toegestaan om je persoonlijk oordeel hierbij te betrekken.''
Walgde u van Karadzic? ,,Ik onthul nooit mijn persoonlijke gevoelens over de partijen waarmee ik onderhandel. Mladic, Milosevic, Silajdzic, dit zijn geen normale mensen...''
U kunt de vroegere moslim-premier Haris Silajdzic toch geen oorlogsmisdadiger noemen?
Plotseling: ,,En de Kroatische president Tudjman dan...?''
Over Karadzic: kunt u een voorbeeld geven van wat u verbaasde wat hij zei of dacht?
,,Hij is een man van het verleden, in de ban van de historie en glorie van de Servische natie. Ik probeerde zijn blik op de toekomst te richten, naar de buitenwereld, naar de consequenties van zijn militaire actie. Maar hij is koppig. Sommige Bosnische Serviërs hebben bijna zelfmoordneigingen, vergelijkbaar met de Massada-psychologie [vernoemd naar de rots waarop de joodse opstandelingen in 73 na Christus liever zelfmoord pleegden dan zich over te geven aan de Romeinen]. Het is onmogelijk in hun geesten binnen te dringen. Ik heb het tegen ze gezegd: jullie zijn in de minderheid, veroordeeld en geïsoleerd door de internationale gemeenschap, maar het kon ze niet schelen.''
Had Karadzic respect voor u?
,,Mijn vliegtuig werd diverse keren beschoten. Als dat een blijk van respect is...''
Was uw neutraliteit tegenover de Bosnische Serviërs niet irreëel? Ze luisterden totaal niet naar u.
,,Het is erg gemakkelijk moralistisch te zijn, mijn vriend. De partij die je vandaag bombardeert, kan de partij zijn, waarmee je morgen moet onderhandelen over de veilige doorgang van konvooien. Dit dilemma van onderhandelaars wordt niet goed begrepen door het grote publiek, dat gedreven wordt door gerechtvaardigde verontwaardiging.''
Maar als je ze niet bombardeert, is er voor hen ook geen noodzaak te onderhandelen. Mensen die u kennen, noemen u een 'micro-manager': u kijkt naar één stap en verliest het totaalbeeld uit het oog.
,,Niet ik maar u bent kortzichtig! Als u kijkt naar onze protesten en verklaringen, ziet u dat we onze best deden vrede en stabiliteit te handhaven.''
Uiteindelijk wisten Mladic en Karadzic heel goed dat u geen geweld ging gebruiken. Zij zagen uw opstelling als een groen licht. ,,Ik geloof van niet. Toen we luchtaanvallen ondernamen, waren ze zeer ontsteld en verontwaardigd. Zozeer dat ze in mei 1995 een groot aantal VN -soldaten gijzelden.''
Als zij wisten dat u geweld ging gebruiken, waren ze niet doorgegaan.
,,De Veiligheidsraad keurde niet goed dat wij ons toelegden op het afdwingen van vrede. Alleen de NAVO had dat gezag.''
Maar u was degene die de dubbele sleutel van VN en NAVO kon omdraaien.
,,Ja, maar alleen voor beperkte luchtsteun. Voor luchtaanvallen had de secretaris-generaal de sleutel. Hij had die van mij afgenomen, een paar maanden voor Srebrenica.''
Dan nog heeft u anderhalf jaar de dubbele sleutel volledig in handen gehad.
,,Oké, goed. Als ik de sleutel omdraaide en die luchtaanval kwam, hadden we onze humanitaire operatie moeten stopzetten. Hoe zorg je dan voor die 3 miljoen mensen? Plaats uzelf eens in mijn positie! Ik ben verantwoordelijk voor hun levens, ik moet zorgen dat ze het warm hebben tijdens de winter...''
Maar u had de NAVO tot uw beschikking, u had de instrumenten.
,,De NAVO was verdeeld tot de zomer van 1995 en geen monolitische entiteit. De NAVO kon niet met een beslissende actie komen.''
lijft het feit dat Mladic de VN gebruikte.
,,Niet gebruikte. De VN waren een obstakel op hun weg. Ze waren razend en protesteerden.''
Maar geen groot obstakel, want uiteindelijk liepen ze de VN - in Srebrenica - onder de voet.
,,Dat geef ik toe. Het lag buiten ons militair vermogen om dat type massale aanslag te voorkomen.''
De Bosnische VN -ambassadeur Mohamed Sacirbey meent dat u luchtaanvallen heeft tegengehouden in Gorazde, Bihac en Sarajevo, en veel ellende had kunnen voorkomen als u meer tot actie bereid was geweest.
,,Hij weet van veel dingen niet, die ik gedaan heb.'' Sacirbey zei mij vanochtend dat u 'intellectueel, cultureel en moreel niet berekend bent voor deze taak'.
,,Ik ga niet in op zulke radicale oordelen. Hij moet dit soort dingen zeggen. Dat is zijn werk.''
Hij zei dat u, afkomstig uit een 'mono-etnische samenleving als Japan, niet de politieke en culturele consequenties' van uw handelen in het multi-etnische Bosnië overzag. Is dat onzin?
,,Geen totale onzin. Maar ik heb heel lang bij de VN gewerkt en dat is een multiculturele omgeving. Ik weet iets af van de problemen tussen deze gemeenschappen. Bovendien voerde ik alleen maar VN-resoluties uit. Wie denkt dat lles een besluit van mij was, zit er naast. Ik had elke ochtend een stafontmoeting met civiele en militaire assistenten uit vele landen. Ik had veel contact met de secretaris-generaal, en met de huidige secretaris-generaal Kofi Annan, toen nog ondersecretaris-generaal voor vredeshandhaving.''
Hoge VN-functionarissen menen dat uw relatie met Annan slecht was en dat hij u vaak kritiseerde. ,,Helemaal niet. Hecht geen geloof aan die geruchten! U kunt veel momenten vinden waarop hij mij steunde en verdedigde.''
Volgens veel diplomaten was u een vriend van Boutros-Ghali en Annan niet, en bestond mede daarom verdeeldheid binnen de VN. ,,Neenee. Waarom kun je geen vriend van beiden zijn? Ik sprak voortdurend met beiden.''
Hoe verklaart u het kritische memo dat u op 15 juni 1995 van Annan kreeg waarin hij schrijft dat het VN-hoofdkwartier 'diep geschokt' is door persberichten dat UNPROFOR een 'negatieve mentaliteit' heeft aangenomen, niet in staat of van zins is om zijn taken uit te voeren en geen enkele actie zal ondernemen 'zonder Servische goedkeuring'. 'U weet heel goed dat wij dergelijke instructies niet hebben gegeven', schreef Annan aan u. Akashi ontkent dat dit memo kritiek aan zijn adres bevat: ,,Het mag misschien kritiek geweest zijn op sommige van mijn officieren of militaire waarnemers, die niet alle informatie aan het hoofdkwartier doorgaven.''
Bestond er na de gijzeling van VN-soldaten in mei en juni 1995 internationale consensus dat er geen luchtaanvallen meer moesten komen wegens de kwetsbaarheid van de 'blauwhelmen'. ,,Internationale consensus is altijd erg moeilijk vast te stellen. Maar na de twee luchtaanvallen eind mei en na de gijzeling en vernedering van VN-soldaten, die overal op televisie werd vertoond, realiseerde de wereld zich dat VN-vredeshandhavers hun taken niet aankonden. Daarna kwam het besluit een snelle reactiemacht te sturen. Wij dachten over diverse opties: totale terugtrekking, concentratie van onze vredeshandhavende inspanningen in relatief stabiele gebieden ofwel het opgeven van de enclaves, of voortzetting van de status quo.''
Janvier hield in die periode een toespraak voor de V-raad waarin hij zei dat de VN van de enclaves afwilden.
,,Dat is waar. De Amerikanen wilden dat wij van de kwetsbare enclaves afkwamen zodat massale luchtaanvallen konden worden gelanceerd, zonder dat onze mensen gegijzeld werden. Maar waar lag onze verantwoordelijkheid? In deze 'veilige gebieden' natuurlijk, als we maar geen risico's hoefden te nemen. We werden geconfronteerd met tegenstrijdige richtlijnen: enerzijds moesten we aanwezig zijn in de enclaves, anderzijds stonden we onder druk deze enclaves te evacueren.''
Na de gijzeling van 400 blauwhelmen is er sprake geweest van eigenmachtig optreden van de nieuwe Franse president Chirac, die direct of indirect orders zou hebben gegeven aan zijn eigen generaal Janvier. Klopt dat?
,,Janvier kan misschien verzoeken of eisen hebben gekregen van zijn regering.'' Hij kromt zijn hand om de bandrecorder en vraagt - tevergeefs - of het apparaat uitkan, waarna hij fluistert: ,,Janvier stond onder druk. Hij werd door de Franse autoriteiten gevraagd bepaalde dingen te doen.''
Welke?
Eerst zegt Akashi: ,,Ik ken niet alle details.'' Op dat moment komt zijn secretaresse voor de derde keer binnen: buiten wacht een Italiaanse parlementaire delegatie inmiddels 25 minuten. Akashi breekt het gesprek af. De volgende ochtend belt zijn secretaresse dat hij wil doorpraten.
Vertelde Janvier u dat hij onder druk stond?
,,Ja. Hij werd er door gekweld. Zijn geweten was verscheurd.''
Ging het om zijn zorg over de Franse VN -soldaten?
,,Hoofdzakelijk, ja. Maar wij waren net zo bezorgd om de Franse soldaten. Daarom was ik juist voorzichtig met militaire actie.''
Volgens een hoge VN -militair werd Janvier bijvoorbeeld bij de herovering van de Vrbanja-brug bij Sarajevo door zijn regering gepasseerd. Serviërs verkleed als Franse VN-soldaten hadden deze brug veroverd. Maar bij de herovering gaf Parijs rechtstreeks orders aan de eigen tactische commandant. Voelde Janvier zich hierdoor gekweld?
,,Ik weet dit niet. Janvier trad op als een goede en eerzame VN-generaal en hij zal misschien niet altijd een goede Franse generaal zijn geweest. Als er een conflict in loyaliteit tussen jouw land en de VN is, hebben wij in de VN de verplichting om de regels van de VN te volgen.''
Kunt u een voorbeeld geven van Janviers loyaliteitsconflict?
,,Generaal de Lapresle, de voorganger van Janvier, had moeilijkheden met admiraal Lanxade, de chef van de Franse defensiestaf. In één geval of meer kwamen Janviers standpunten ook niet overeen met die van Lanxade, die in het algemeen een agressiever beleid wilde. De Franse regering wilde een agressievere benadering.''
De Franse druk bestond er niet uit dat de regering Janvier vroeg af te zien van luchtacties tegen de Bosnische Serviërs, zoals media suggereerden?
Beslist: ,,Nee, nee, niet van die aard.''
Kunt u een voorbeeld van de Franse druk geven?
Na lang aandringen: ,,Ik zal u over één episode vertellen. Nadat Chirac president werd, werd er een noodplan ontwikkeld voor een aanval met gevechtshelikopters om het beleg door de Bosnische Serviërs van onze troepen in Srebrenica te breken. Janvier en de Britse UNPROFOR -generaal in Sarajevo, Rupert Smith, werkten erg hard om het uitvoerbaar te maken. Hun conclusie was dat dit plan er erg dapper uitzag, maar militair onhaalbaar was. Dit was in de weken vóór de val van Srebrenica.''
Waren er meer grote landen die achter uw rug om zaken deden met hun eigen commandanten, bijvoorbeeld Groot-Brittannië?
,,Ja, de Nederlanders en alle andere landen deden die dingen ook. Mijn generaals waren af en toe gekweld door belangenconflicten. Maar gewoonlijk overheerste het VN -belang.''
Heeft deze nationale druk de VN-missie ondermijnd?
,,Het tastte onze doelmatigheid aan. Het verzwakte de teamgeest en de eenheid van optreden. Tijdens de vorming van de snelle reactiemacht kregen wij algemene richtlijnen van de VN , maar wilden sommige regeringen specifiekere richtlijnen geven aan hun troepen. Een van onze hoogste generaals wist bijvoorbeeld niet dat er zware artillerie door zijn regering naar Bosnië werd gestuurd. Dat was beschamend.''
Janvier of Smith?
,,Ja, maar ik wil dit niet specificeren.''
Was het de Franse regering, want de Franse soldaten hadden de meeste artillerie bij Sarajevo, waar zij zwaar belegerd werden, en eind juli 1995 extra artillerie lieten aanrukken? Of is dit een stomme vraag?
,,Dit is geen stomme vraag. Maar verder ga ik niet.'' Akashi zegt dat er ook een geheime missie was van de Franse generaal de Lapresle, Janviers voorganger, die een half jaar na zijn vertrek uit Bosnië daar in juni 1995 weer opdook ,,als de militaire adviseur van Chirac''. Volgens Akashi heeft hij een rol gespeeld bij de vrijlating van de gijzelaars en met Mladic onderhandeld.
Janvier heeft ook hierover met Mladic onderhandeld. Was er een overeenkomst tussen Frankrijk of de VN en de Bosnische Serviërs of president Milosevic dat de gijzelaars vrij zouden komen, en dat er geen luchtaanvallen meer zouden komen, zoals vaak is gesuggereerd?
,,Nee. Hoe kun je zo'n belofte doen? De geruchten hierover zijn ongegrond. Natuurlijk hebben wij aangedrongen de gijzelaars vrij te laten zonder voorwaarden. Uiteindelijk werden zij ook vrijgelaten zonder onacceptabele voorwaarden.''
Hoe verklaart u dan uw eigen uitgelekte memo van 19 juni 1995 aan Kofi Annan dat Milosevic ,,op de hoogte gesteld was door president Chirac van president Clintons goedkeuring dat er geen luchtaanvallen zouden komen als die niet acceptabel waren voor Chirac''.
Schamperend: ,,Dit is iemand die van iemand anders hoort over het gesprek dat hij heeft gehad met weer iemand anders. U kent die praatjes van politici...''
U nam dat niet serieus?
,,Nee. Politici scheppen graag op over hun invloed. Dat weet u toch? Milosevic, weet je...Je kent Milosevic...''
Hij is niet te vertrouwen?
,,Hoeveel politici vertrouwt u?''
Tijdens een beraad in Split op 9 juni 1995 met u en Janvier voorspelde de Britse generaal Rupert Smith dat de Bosnische Serviërs de oostelijke enclaves voor het eind van het jaar wilden innemen.
,,Kan ik me niet herinneren, maar hij kan dat gezegd hebben.''
En hij kreeg gelijk: Srebrenica, Zepa en Gorazde kwamen aan de beurt.
,,Iedereen kon dat soort algemene voorspellingen doen.''
Weet u nog op welke dag Srebrenica viel?
,,11 juli.''
Waar was u?
,,In mijn kantoor in Zagreb.''
Een zwarte dag voor u?
,,Een zwarte dag voor ons allen.''
Maar voor u persoonlijk, als baas van de VN in Bosnië?
,,Neenee. Het was een droevige dag, maar er waren meer droevige dagen.''
Sommige media hebben gesuggereerd dat er een Frans scenario was om de Bosnische Serviërs niet tegen te houden bij Srebrenica, om zo van de enclaves af te komen en de weg vrij te maken voor massale luchtaanvallen tegen hen.
,,Daar geloof ik geen woord van. Je leest altijd over dergelijke samenzweringstheorieën, maar in veel gevallen zijn mensen niet zo intelligent als de zogeheten samenzweerders. De geschiedenis heeft haar eigen oorzaken voor haar ontwikkeling.''
Kwaadsprekers wijzen er op dat Janvier immers van de enclaves afwilde, en dat hij daarom geen luchtacties tegen de Bosnische Serviërs wilde bij Srebrenica. ,,Verspil mijn tijd niet met deze stomme speculaties! Het is erg oneerlijk om zelfs maar te veronderstellen dat Janvier dit zou doen zonder directe instructies. Hij en ik hadden alle opties besproken. Die waren allemaal niet aantrekkelijk. De militairen vertelden mij dat het terrein, de situatie en de stationering van troepen niet bevorderlijk waren voor effectieve luchtacties. Het beste militaire advies wat ik had, was dat luchtaanvallen geen enkel verschil zouden maken.''
De kritiek luidt dat u en Janvier de verkeerde calculatie hebben gemaakt: dat de Bosnische Serviërs Srebrenica niet zouden aanvallen.
,,Ik heb een hoop achteraf-wijsheid over Srebrenica gehoord. Ik was afhankelijk van militair advies. Maar ook Janvier moest in de duisternis tasten. Mijn mensen hadden geen vertrouwelijke militaire informatie zoals satellietfoto's.''
De VN hebben dagenlang getwijfeld over rapporten dat de Bosnische Serviërs de enclave wilden aanvallen. De VN reageerden niet alert.
,,Bosnisch-Servische soldaten rukten op naar Srebrenica, stopten, rukten weer op, en stopten. Generaal Janvier vertelde mij dat het erg moeilijk was hun plannen te begrijpen.''
Mladic testte hoe ver hij kon gaan.
Verbaasd: ,,Ik betwijfel dat zeer. Misschien was Mladic zo stom te denken dat hij Srebrenica kon veroveren. Maar de politieke leiders zoals Karadzic hadden de verpletterende consequenties daarvan voor de publieke opinie moeten voorzien.''
Voelt u zich er niet verantwoordelijk voor dat u onderschat hebt dat de Bosnische Serviërs de enclave onder de voet zouden lopen? Zenuwachtig tikkend op de stoelleuning: ,,Onderschat of niet, niemand van ons dacht dat de Bosnische Serviërs zo roekeloos zouden zijn om Srebrenica in te nemen. Wie kon voorzien dat deze massamoorden zouden worden gepleegd? Niemand kon de geest van generaal Mladic lezen.''
Ook werden pakweg vijf verzoeken van Dutchbat om beperkte luchtsteun tussen 5 en 11 juli niet gehonoreerd.
,,Ik weet dat niet. Janvier was de persoon die de aanbeveling aan mij moest doen. De lokale Nederlandse commandant in Srebrenica zal misschien voorstellen hebben gedaan aan UNPROFOR in Sarajevo, maar vaak verwierp Sarajevo zelf al een voorstel van de lokale commandant.''
Had u hoge verwachtingen van de luchtsteun die u goedkeurde enkele uren voor de val? Veel diplomaten zeggen dat het niet genoeg was en veel te laat. ,,Generaal Janvier dacht aan beperkte luchtsteun op de negende, de tiende en de elfde. Op de tiende was er al bijna een beslissing genomen maar die werd 's avonds uitgesteld wegens de duisternis. Toen hij op de elfde luchtsteun aanvroeg, heb ik die goedgekeurd. Janvier was een zeer conscientieuze man, die dit soort dingen overdacht tot de laatste minuut.''
En toen belde de Nederlandse minister van Defensie, Voorhoeve, u met het verzoek de beperkte luchtsteun op te schorten nadat de Bosnische Serviërs hadden gedreigd dertig Nederlandse blauwhelmen dood te schieten.
,,Hij belde mij ongeveer twee uur nadat de luchtsteun-actie begonnen was. Dat telefoontje was belangrijk. De luchtsteun was voor de verdediging van onze Nederlandse soldaten. De minister vertelde mij dat de Bosnische Serviërs te dicht bij de Nederlandse troepen waren en sommigen al in een soort gijzelingssituatie zaten. Omdat Nederlandse levens nu gevaar liepen bij beperkte luchtsteun, pleitte hij er voor de actie op te schorten. Ik had geen andere mogelijkheid dan aan dat verzoek te voldoen. Daarop heb ik Janvier gezegd contact op te nemen met de NAVO om de luchtactie te verdagen.''
Deden de Nederlandse soldaten iets fout in Srebrenica?
,,Geen grote fouten waar ik van op de hoogte was. Zij deden hun best zichzelf te verdedigen. Hun valt niet te verwijten dat ze de enclave niet konden verdedigen. Zij raakten door hun munitie heen, ze waren met 450 man in de minderheid.''
Zij sloegen op de vlucht. Is dat moedig?
,,Misschien zijn er wat kleine tactische fouten op de grond geweest, maar geen strategische fouten. (Aarzelend:) Fouten misschien bij de opstelling, of bij een bepaalde opdracht van het ene gebouw of dorp naar het andere te gaan. Het is niet mijn taak een bepaalde opstelling van de troepen te bevelen. Dat is een beslissing voor de commandant in Srebrenica. We waren daar niet om ons te bemoeien met zijn bewegingen of orders.''
Hoezo niet bemoeien? U was de baas van de VN in Bosnië.
,,Het is duidelijk dat u nooit in het leger heeft gezeten.''
Toevallig wel, alleen niet als generaal.
,,Generaals beslissen niet over dit soort zaken, maar de compagnies- of bataljonscommandant. Wij namen beslissingen over strategische kwesties door het hele oorlogsgebied heen, niet over specifieke lokaties of bewegingen. De wijze van bescherming van de burgers is een beslissing voor de lokale commandanten.''
Maar die - in dit geval de Nederlander Karremans - is verantwoording schuldig aan u.
,,Ja, maar voor mij was het belangrijk er zeker van te zijn dat de troepen zich hielden aan de uitgangspunten van vredeshandhaving.''
De Nederlanders waren aan het vluchten, en vreesden meer voor hun eigen leven dan dat van de tienduizenden moslims. ,,Wat u nu zegt, is erg onredelijk tegenover hen.''
Commandant Karremans heeft dit zelf voor het tribunaal in Den Haag verklaard. ,,Er zijn momenten geweest dat ze wel degelijk wat geprobeerd hebben!''
Voelt u zich verantwoordelijk voor wat er na de val is gebeurd?
,,Nee. Welke beslissing was mogelijk onder die omstandigheden? Please! We konden het niet voorzien, en zelfs ls we het hadden voorzien, hadden we niets kunnen doen.''
U voelt zich in geen enkele mate verantwoordelijk voor de dood van 8.000 moslims?
Toonloos: ,,Inderdaad.''
U heeft zelfs de massamoorden niet aan 'New York' kunnen melden.
Akashi zwijgt, pakt een van zijn VN -notities en citeert: ,,Wij hadden geen exacte berichten over deze executies en moorden tot de avond van de 16e juli. (..) Maar noch de Nederlanders noch de vertegenwoordigers van de vluchtelingenorganisatie UNHCR in Srebrenica konden deze berichten bevestigen als gevolg van de strenge beperkingen in hun bewegingsvrijheid, die het Bosnisch-Servische leger hun had opgelegd. (..) Wij hebben deze kwestie aan de orde gesteld bij president Milosevic, op instigatie van de Europese bemiddelaar Carl Bildt.''
Dat was vier dagen later, op 15 juli.
,,Ja. We hebben toen hard gevochten voor volledige toegang tot het gebied van Srebrenica en de krijgsgevangenen voor UNHCR en het Internationale Rode Kruis ( IRC ).''
Was dat niet te laat?
,,Dat was achteraf gezien zo. Er was op die 15e juli een overeenkomst voor toegang door het IRC, die in aanwezigheid van Milosevic was gesloten. Toen Mladic die niet nakwam, heb ik zeker twee keer Milosevic gebeld om onmiddellijke toegang van het IRC te krijgen.''
Toen waren die duizenden mensen al dagen dood. Een criticus kan de indruk krijgen dat u niets actief gedaan hebt om bevestiging te krijgen van de massa-executies.
,,Onmiddellijk na de val van Srebrenica richtten we een crisiscentrum in en stuurden we een van onze kundigste mensen naar Tuzla om voor de vluchtelingen te zorgen. Maar als u alle beperkingen van de troepen kende...''
U heeft eens op televisie gezegd dat u misschien over de moordpartijen 'te weinig gerapporteerd' heeft.
Weifelend: ,,Dat was wellicht niet het juiste woordgebruik. We hadden alerter moeten zijn. Te weinig rapporteren betekent dat we ons misschien niet de gehele reikwijdte van de tragedie realiseerden.''
Kofi Annan verzocht u in die dagen in memo's om rapportages.
,,Daar weet ik niets van.''
Hij schreef u op 18 juli 1995 een kritisch memo waarin hij verwees naar de berichten over de gruwelijkheden: 'We hebben niets van UNPROFOR over deze kwestie gehoord.' Heeft u ook dit memo niet opgevat als kritiek?
,,Onze collega's in New York lazen The New York Times en andere kranten en vroegen ons vaak of deze berichten juist waren of niet. Dit was geen kritiek, maar een routine-vraag.'' '
Betreurt u dat u niet staat was dit allemaal te rapporteren?
,,Nee, er was geen mogelijkheid voor ons meer te rapporteren dan we deden.''
Duizenden mannen zijn na 'Srebrenica' geëxecuteerd en gedumpt in massagraven, honderden mannen levend begraven, kinderen voor de ogen van hun moeder vermoord. Geen enkele andere partij heeft zoveel mensen op zo'n schaal zo wreed vermoord. Dacht u niet: nu zien we de ware identiteit van deze Bosnisch-Servische leiders?
,,Achteraf kan het best één Bosnisch-Servische generaal zijn geweest, die aanzette tot deze meest gruwelijke en onbeschrijflijke daden.''
Had u Mladic verkeerd beoordeeld, namelijk dat u nooit gedacht had dat hij hiertoe in staat was?
,,Ik accepteer deze vraag niet. Ik kan met u niet bediscussiëren hoe wij Mladic karakteriseerden. Maar wij hadden niet veel illusies over hem. Hij was een zeer taaie en ruige generaal.''
Waarom zat u dan op de 15e juli toch in Belgrado bij Milosevic met hem te onderhandelen? Terwijl Mladic in de dagen daarvoor volgens getuigen leiding had gegeven aan de massamoorden en deze ook bijwoonde.
,,Wij wisten daar op dat moment niets van af. Dit is later bekend geworden. Wij hadden de ontmoeting met Mladic niet geregeld. EU-bemiddelaar Carl Bildt had een vergadering met Milosevic gearrangeerd, die ineens Mladic te voorschijn haalde.''
Is de internationale gemeenschap niet erg naïef geweest door zelfs toen nog te onderhandelen met Mladic?
,,Helemaal niet! Veel tijd werd besteed aan discussies tussen Mladic en Smith over bezoeken aan Srebrenica door het IRC. We kregen Mladic' toestemming, maar deze overeenkomst werd niet uitgevoerd.''
Een maand na de val van het 'veilige gebied' Srebrenica was u met Janvier weer bij Milosevic, in diens jachthuis. Milosevic zei dat jagen niet was toegestaan bij het jachthuis, waarop u zou hebben gegrapt: 'dit is een veilig gebied voor dieren.' En iedereen lachte.
Verstrakt: ,,Ik kan me het bezoek wel herinneren, die uitspraak niet.''
Na Srebrenica namen de VS de leiding en gingen de Mogadishu-lijn wel over: met de NAVO vanuit de lucht en met hun gezant Richard Holbrooke. U zei 'opgelucht' te zijn dat u dat niet hoefde te doen. Die Amerikaanse aanpak werkte, niet?
,,Werkte het? Ja. Maar ik zal u een gemiste kans noemen. Na de wapenstilstand in Sarajevo in februari 1994, na de tragedie op de markt ging ik in maart naar Washington. Ik vroeg om Amerikaanse troepen naar Bosnië te sturen. Minister van Defensie William Perry torpedeerde mijn voorstel meteen. The Washington Post schreef in een hoofdartikel: Akashi heeft gelijk, we moeten troepen sturen. Als de VS toen troepen hadden gestuurd, denkt u dan niet dat we bijna twee jaar hadden kunnen uitsparen en misschien duizenden mensenlevens? Die vraag mag u beantwoorden!''
U zei: wij moeten niet bombarderen, dat schaadt het vredesproces. Holbrooke zei: wij moeten de Bosnische Serviërs naar de onderhandelingstafel bombarderen. ,,Maar mijn goede vriend Richard Holbrooke kwam tot die conclusie toen de Amerikaanse regering in augustus 1995 besloot dit te doen. Als de regering in maart 1994 grondtroepen had gestuurd, was dit allemaal niet nodig geweest.''
'Srebrenica' moest eerst gebeuren, toen pas toonden de VS leiderschap?
,,Dat is een intrigerende, steeds terugkerende vraag. Ik wil een boek schrijven over al deze vragen: wat zou er gebeurd zijn als naar ons geluisterd was?''
Welke les heeft u hieruit geleerd over de Amerikaanse rol?
,,Wij weten allemaal dat de VS en hun strijdkrachten onmisbaar zijn voor de handhaving van internationale vrede en veiligheid.''
Maar u denkt nog steeds dat u alles goed gedaan heeft, behalve dat ene tamelijk onbelangrijke incident. ,,Ik heb niet gezegd goed. Ik zeg: ik zie geen andere keuze.''
Wat kopen de nabestaanden van de ruim 200.000 doden voor uw opmerking dat u uw best gedaan heeft?
,,Ik voel ten zeerste mee met de rampspoed die hun is overkomen. Maar waarom zou ik mezelf moeten kwellen met iets waartoe ik niet in staat was?''
Dit klinkt niet als pacifisme, maar als cynisme.
,,Helemaal niet. Ik moest opereren in omstandigheden, waar ik niet veel invloed op kon uitoefenen. Maar het is onze verdienste dat we verscheidende bestanden konden bereiken, mensen met voedsel, medicijnen en andere benodigdheden helpen, wegen en bruggen bouwen en repareren. Wij maakten het leven gemakkelijker voor bijna drie miljoen onschuldige burgers! (Met overslaande stem:) Is dat geen belangrijke prestatie?''
Maar u toont weinig pijn en geeft slechts technische uitleg van de operatie.
,,Ondanks mijn hart en gevoelens had ik mijn professionele uitdaging.''
Juist de VN zijn toch opgezet voor compassie met de onderliggende partij? U heeft niet erg veel compassie getoond tegenover de moslims. ,,Wij toonden compassie tegenover lle partijen die leden. Wij vergoeilijken geen enkele moord, toch?''
Bijna drie jaar verder zou je zeggen: iedereen is wat wijzer...
,,Neenee, anderen misschien. Maar ik ben niet veranderd. Ik schaam mij niet, en hoef geen verontschuldigingen aan te bieden...''
|
NRC Webpagina's
25 APRIL 1998
Domicilie, |
| Bovenkant pagina |
