Scenefoto uit 'De Verstekeling'

Door BIANCA STIGTER
Kort na elkaar werden in Nederland drie films gemaakt over mensen uit het voormalige Oostblok die in Nederland hun geluk komen beproeven. Ze komen voor het geld en ze blijven - voor even of voorgoed - voor de liefde.

De films gingen alledrie in februari in première op het Filmfestival Rotterdam en nu heeft, na De Trip van Teetje van Paula van der Oest en De Poolse Bruid van Karim Traïdia, ook De Verstekeling van Ben van Lieshout zijn bioscooproulement gekregen. Wat zou de filmmakers zo in het onderwerp aantrekken? Van der Oests eerste film, De nieuwe moeder, bracht ook al Oost-Europeanen naar de polder. Misschien heeft het te maken met een als gelukkig ervaren mengeling van bekend en onbekend die de karakters uit het oosten meebrengen. Negen jaar na de val van de muur zijn deze Europeanen nog exotisch, maar Europeanen zijn ze wel. Aan boord van het schip in De Trip van Teetje wordt weliswaar Russisch gesproken, maar de stuurman vertelt gewoon over Odysseus. Anna kookt in De Poolse Bruid wel anders, maar het zijn toch aardappelen, vlees en groente en als ze bidt bidt ze tot een bekende god.

Ben van Lieshout, die eerder onder meer de speelfilm Passagiers maakte, zoekt het in De Verstekeling nog iets verder van huis dan zijn collega's. Zijn hoofdpersoon komt niet uit Litouwen, Polen of Rusland, maar uit Oezbekistan. Toch lijkt Van Lieshout in culturele verschillen het minst geïnteresseerd. Ze zijn er wel, maar ze doen er niet toe. ,,Het is hier niet veel anders'', laat Van Lieshout zijn hoofdpersoon aan het begin van de film horen en aan het eind van de film herhalen. Orazbai (Bekzod Mukhamedkarimov) is visser, maar vissen kan hij niet meer in het steeds verder droogvallende Aralmeer. Orazbai ontsnapt op een schip uit de troosteloosheid. Hij wil naar Amerika, maar hij komt terecht in Rotterdam. Daar ontfermt de eenzame zeemansvrouw Katharina (Ariane Schluter) zich over hem. Orazbai bivakkeert eerst op het balkon, maar al snel verhuist hij naar de slaapkamer. Net als Karim Traïdia in De Poolse Bruid verfilmt Van Lieshout de verhouding van de Hollander en de illegaal zo woordloos mogelijk. We horen Katherina en Orazbai nauwelijks met elkaar praten. Wel zien we ze met elkaar vrijen, eten en het huishouden doen. En Orazbai voetbalt met zoontje Maarten.

De Verstekeling is op het festival Mannheim/Heidelberg bekroond wegens zijn humanistische visie. Door verschillende jury's werd Van Lieshouts film warm en hoopvol genoemd. Ik vond het een treurige film, zo kil als een nieuwe nieuwbouwwijk in mei, als de zon er wel is, maar de grijze steen alleen maar onbarmhartiger maakt. Katharina en Orazbai houden niet van elkaar. Ze doen net alsof; ze moeten wel, en Van Lieshout laat dat onbarmhartig zien. Orazbai heeft een huis en geld nodig; Katharina een vriend en een vader. Passie, tederheid, geluk, Van Lieshout heeft ze niet gefilmd. Hij laat zijn personages met aardigheid tevreden zijn. Tragisch is het dan ook niet dat Orazbai verraden wordt en door de vreemdelingenpolitie terug op het vliegtuig wordt gezet; tragisch is het dat Katharina en Orazbai zich er niet tegen verzetten, al was het maar vergeefs. Alleen Maarten doet nog even zijn best, en aan het slot krijgt hij hulp van de regisseur, die voor even laat geloven dat het water uit de kranen van een Rotterdamse flat het Aralmeer kan vullen. Maar ook dit korte moment van magisch realisme mag niet baten.

Berusting is het enige wat erop zit voor de personages in deze strakke vertelling. De vader van Orazbai komt er nog het beste af. Hij sluit geen compromissen. Hij brengt zijn schip op orde en laat het met luide motor op de stoffige bodem van het meer trillen. Maar ook hij berust; hij vaart nergens heen.

In: Kriterion, Amsterdam; 't Hoogt, Utrecht; Filmhuis Arnhem, Arnhem