Joyce Roodnat
Documentaire over islamitisch scheiden brengt niet alleen perverse machomaatschappij in beeld maar ook granieten vrouwenkracht.

SCHEIDEN OP ZIJN IRAANS, het is armoe en ellende en onbarmhartige geesteloosheid. Daarover laten de maaksters van de documentaire Divorce Iranian Style geen twijfel bestaan. En trouwen op zijn Iraans is net zo rampzalig. Hoewel de vrouw er onder de islamitische huwelijks- en echtscheidingswetgeving een stuk wanhopiger aan toe is dan de man, verhullen de Engelse Kim Longinotto en haar Iraanse co-cineaste Ziba Mir-Hosseini niet dat die man ook zwaar te lijden heeft onder de starre wetgeving.

Hun hart ligt echter bij de vrouwen. Niet voor niets wijden ze het slot van hun film aan de zaak van een vrouw die, omdat ze na haar scheiding is hertrouwd, afstand moet doen van haar twee kinderen. Kinderen zijn van hun vader. ,,Gaat u nu, uw zaak is gesloten.'' Haar betraande gezicht, slotakkoord van de film, met de gebroken ogen die eerder fonkelden van drift en daadkracht, ze zullen me nog lang bijblijven.

Weerzin. Minachting. Een triomfantelijke knipoog. Met de sluier versterken vrouwen in Iran elk gebaar. Foto uit de film.

Maar Divorce Iranian Style geeft blijk van meer dan van flagrante onmacht. Onder de blik van camera en rechter komt er iets onthullends vrij. Die rechter gaf - je vraagt je af met welk motief, maar hij deed het toch maar - de twee filmmaaksters toestemming om te filmen in zijn rechtszaal in het gerechtsgebouw in Teheran. Hij resideert achter een iets verhoogde balie. Links van hem zit de rechtbank-secretaresse en een deur verder verblijft de knorrige, vermoeide archivaris.

De paren treden vlak voor de rechter aan. Direct achter de rechter volgen de camera en de regisseuses de echtscheidingsprocedures. De sfeer is openhartig en gepassioneerd. Om stilte en orde wordt alleen verzocht als de zaak uit de hand dreigt te lopen. Geen van de aanwezigen houdt zijn mond.

Het resultaat van dit samenspel is een adembenemende partij geestelijk vrij worstelen, die achteloos aantoont wat documentair filmen vermag. De aanpak is simpel maar onthutsend direct. De vrouwen achter de camera worden veelvuldig bij de schermutselingen betrokken. De echtgenotes en ook hun mannen werpen vaker wel dan niet blikken van verstandhouding in de lens.

Meermalen komt het voor dat een van hen gauw iets in een onderonsje tegen de filmsters fluistert: ,,Gelukt! Hij gaat akkoord!'' of zelfs, en dan gegild, ,,Filmdames! U bent mijn getuige!'' Die cineastes laten zich niet makkelijk meeslepen, maar evenmin nemen ze, moreel verantwoord maar o zo veilig, de doorgaans vanzelfsprekende distantie in acht. ,,Dat krijg je ervan als je trouwt met een meisje van 14'', klinkt er bijvoorbeeld als een man iets te dramatisch verongelijkt staat te doen.

,,U weet dat onze religie echtscheiding verafschuwt'', stelt de rechter vast. We zijn gewaarschuwd. De paren die hier komen, zijn een lange weg gegaan en in ieder geval een van hen moet wel erg zeker zijn van zijn zaak. Of, liever, van haar zaak. Want in alle hoorzittingen die we meemaken is het de vrouw die van haar man af wil.

Divorce Iranian Style doet verslag van islamitisch echtscheiden, maar daarbovenuit stijgt een cultuurhistorisch vertoog op. In feite brengt de film een geperverteerde machomaatschappij in kaart. In dit geval is de basis een islamitisch-fundamentalistisch geleide staat, maar het is niet moeilijk om op basis van wat je in deze film ziet gebeuren dit toe te passen op de rest van de wereld.

Zie de codes van de mafia, van jeugd-gangs, in Europa, Afrika, Azie of de VS, kortom overal waar mannen menen dat zij per definitie meer waard zijn dan vrouwen en waarneembaar meer waard moeten zijn dan andere mannen. Zo'n maatschappij is er een vol valse schaamte. Een barre gesloten wereld die in de eerste plaats wordt gekenmerkt doordat `respect' wordt versleten voor `angst': de grote vergissing van het machismo.

Macht is cruciaal en die macht hebben de mannen in Iran. Maar macht is toch niet alles, bezweert Divorce Iranian Style, al is het maar omdat die pure mannenmacht niet de gewenste gezeggelijke poppenvrouwtjes heeft gebaard. Integendeel. De mannen lijken versuft door hun vanzelfsprekende superieure positie, hun vrouwen hebben zich tegen de klippen op ontwikkeld tot veerkrachtige types. Zie bijvoorbeeld hoe deze documentaire duidelijk maakt dat de chador, in het Westen symbool bij uitstek van vrouwenonderdrukking, wordt aangewend door de draagsters. Vinden ze het echt zo'n onding? Het zal de bedoeling nooit geweest zijn, maar ze kunnen er werkelijk alles mee ondersteunen. Weerzin. Minachting. Geflirt. Een snelle blik van verstandhouding. Een triomfantelijke knipoog. En als de nood aan de man is kun je altijd nog je tranen drogen met een punt van die sluier.

Tekenend is de manier waarop de vrouwen zich gedragen. Niet timide, o nee. Ze hebben nauwelijks rechten, en het weinige recht dat ze hebben kunnen ze zelden halen, maar honderden jaren onder de duim hebben hen niet kunnen onderwerpen. Hun principiele inferioriteit heeft ze voorzien van een granieten mentale kracht. Ze redeneren, ze flemen, ze overspoelen rechter en tegenpartij met argumenten en ze gaan daar mee door, ook als die veinzen hen niet te horen.

Tart ze en ze worden zo vrijmoedig als die mannen van hun leven niet durven zijn: ,,Deze man heeft seksuele problemen, dat weet ik al sinds mijn huwelijksnacht!'' Hou je daarnaast maar eens in de plooi, met je mannen-eer en je mannen-trots. Zo'n man staat per definitie sterk. Maar hij is het niet. En hij weet dat zij dat weet. Door Divorce Iranian Style weten wij het nu ook.