Coup Kremlin

EEN VERRASSINGSAANVAL heeft op de valreep een einde gemaakt aan acht jaar Jeltsin. Met zijn voortijdige afscheid op oudejaarsdag is de Russische president voor de laatste maal iedereen te snel afgeweest. In binnen- en buitenland is verwarring het resultaat, al wekt nagenoeg iedereen de indruk het hoofd koel te houden.

Jarenlang heeft menigeen aangedrongen op een eerder vertrek van Boris Jeltsin. Aanvankelijk was het alleen de grotendeels communistische en nationalistische oppositie die dat eiste. Maar sinds de financiële crisis van augustus 1998 begonnen de geluiden in bredere kring te klinken. Tot vrijdagmorgen wees de president echter elke suggestie in die richting verontwaardigd van de hand. Hij was gezond en had alles onder controle, aldus de redenering van Jeltsin zelf en diens entourage in het Kremlin. Tot vrijdagmorgen dus. Wat is er veranderd? Het antwoord is vrij eenvoudig en heeft weinig te maken met Jeltsins officiële beweegreden: dat een nieuw millennium een nieuw geluid behoeft. Er staan immense belangen op het spel: zowel financiële als militaire. De huidige oligarchische elite, die dankzij de hervormingen van afgelopen jaren aan de macht is gekomen, wil geen enkel risico lopen. De recente politieke ontwikkelingen hebben haar bovendien zo in de kaart gespeeld, dat ze nu nagenoeg elk middel durft aan te wenden. Voor het eerst sinds zijn presidentschap in 1991 begon, heeft Jeltsin de parlementsverkiezingen (twee weken geleden) namelijk niet verloren. De partij Eenheid, die het Kremlin en Ruslands machtigste en rijkste keurvorst Boris Berezovski een paar maanden eerder in stelling hadden gebracht als mantelorganisatie voor premier Poetin, heeft thans een sterke positie in de nieuwe Doema. Weliswaar beschikt ze niet over een meerderheid, maar de oppositie ontbeert die ook.

DIT RELATIEVE SUCCES heeft Eenheid aan twee dieper liggende trends in de Russische maatschappij te danken. Ten eerste is de samenleving rijp voor een sterke man. En die lijkt er nu te zijn: voormalig KGB-agent Vladimir Poetin, die begin augustus door Jeltsin naar voren is geschoven als zijn beoogde opvolger. Aan hem is de taak toevertrouwd de belangen van de grote financieel-economische conglomeraten en het militair-industrieel complex te verenigen met het verlangen naar rust van de gewone burger. Ten tweede is Rusland op jacht naar eerherstel als waarlijk grote mogendheid. De oorlog in Tsjetsjenië is door de kiezers opgevat als revanche. De partijen die zich het meest openlijk afficheerden als steunpilaren van deze gewapende campagne (behalve Eenheid ook de Unie van Rechtse Krachten, waarin de ‘jonge hervormers' zich hebben verenigd) zijn daarvoor dan ook beloond.

HET KREMLIN kon desondanks niet op zijn lauweren gaan rusten. Het imago van een sterke man kan immers snel afbladderen. Zeker toen de afgelopen weken duidelijk werd dat de militaire operatie in Tsjetsjenië minder simpel zou worden afgewikkeld dan de publieke opinie tot nu toe is voorgespiegeld. Na de luchtoorlog woedt in de Kaukasus nu ook een grondoorlog, waarbij de Russische troepen op hardnekkige tegenstand van de rebellen stuiten. Het halve jaar dat Poetin voor zijn verkiezingscampagne had - de nieuwe president zou aanvankelijk medio juni 2000 worden gekozen - zou derhalve wel eens net te lang kunnen duren voor een reguliere greep naar de macht. Door af te treden, heeft Jeltsin die periode tot drie maanden ingekort en premier Poetin de presidentszetel aangereikt die hij zo goed kan gebruiken om de continuïteit te veinzen waarnaar de meeste Russen hunkeren.

De wijze waarop Poetins machtsgreep zich tot nu toe heeft voltrokken, is typisch Russisch. Het een constitutionele coup, maar wel een coup. De afscheidstoespraak van Jeltsin wekte niet toevallig de indruk dat hij emotioneel was. Het feit dat niet alle televisie- en radiozenders vrijdagmorgen het nieuws tegelijkertijd naar buiten brachten, maar alleen de quasi-staatsomroep van Berezovski, versterkte het beeld dat er hem een aanbod is gedaan dat hij niet kon weigeren: opstappen, in ruil voor immuniteit voor zijn ‘familie' die zich de afgelopen jaren niet geheel volgens de regels der kunst heeft verrijkt. Door zijn vertrek aldus in te kleden, staan bovendien alle potentiële presidentskandidaten van buiten het Kremlin vooralsnog met lege handen. Volgens de grondwet wordt het staatshoofd, bij dienst ontstentenis, vervangen door de premier die binnen drie maanden nieuwe presidentsverkiezingen moet uitschrijven. Niet voor niets heeft Jeltsin meteen het atoomkoffertje, symbool van de superstatus van Rusland, aan Poetin overhandigd.

Staatsrechtelijk is daar geen speld tussen te krijgen. Veel belangrijker dan deze formele zuiverheid zijn echter de informele voordelen. Poetin kan komende maanden de voorwaarden bepalen waaronder de Russen ter stembus gaan. Die machtspositie moet niet onderschat worden. In een land, waar het bestuur wordt bepaald door patronageverhoudingen en verkiezingen langs die lijn te beïnvloeden zijn, is de gang naar de stembus geen abstract democratisch proces maar een concrete markt. Degenen die de schatkist bewaken, hebben daarbij een voorsprong. Dat betekent overigens niet dat de tegenstanders van het Kremlin zich onmiddellijk gewonnen zullen geven. De campagne voor de presidentsverkiezingen zal net zo smerig worden als die voor de Doema en nog vele surprises opleveren.

DE BUITENWERELD heeft Jeltsin onverwijld geprezen voor zijn historische rol en de hoop uitgesproken dat Poetin een betrouwbare partner zal worden. De regeringsleiders in het Westen konden moeilijk anders. Te hopen valt echter dat ze hun eigen woorden niet al te serieus nemen. Als president was Boris Jeltsin naar Westerse maatstaven al jarenlang geen democraat meer. In Rusland zelf is de bevolking inmiddels ook moe van de kloof tussen woord en daad in het eindeloze hervormingsproces. Behalve in intellectuele kring zullen weinig burgers het betreuren als de duimschroeven worden aangedraaid. De eerste tekenen dat Poetin dit ook daadwerkelijk zal gaan doen, hebben zich al gemanifesteerd. De geheime diensten zijn niet alleen actiever dan ooit, maar komen er ook weer openlijk voor uit.

Het Westen staat dus met lege handen. De vinger aan de pols en afwachten, dat is het enige dat erop zit.