Aftreden past in politiek scenario Kremlin

Door onze redacteuren PETER MICHIELSEN en HANS NIJENHUIS
ROTTERDAM, 31 DEC. Tot op de laatste dag van zijn laatste ambtstermijn heeft Boris Jeltsin zijn reputatie in ere gehouden. Met een politieke meesterzet heeft hij zijn land verrast, zoals hij dat de afgelopen acht jaar steeds heeft gedaan. En net als bij die vorige keren is ook nu weer onzeker of Jeltsins verrassing zijn land veel goeds brengen zal.

Verrassend als Jeltsins plotselinge aftreden is, onverklaarbaar is het niet. De president is sinds een half jaar actief bezig zijn eigen opvolging te regelen en de ultieme stap - zijn aftreden vandaag - past in het scenario.

Eerst werd in augustus een opvolger gevonden die zich al jaren loyaal toont aan de 'familie', zoals de groep in het Kremlin in Rusland wordt genoemd. Die loyaliteit is om meer dan om politieke reden vereist: de kring rondom Jeltsin is de afgelopen jaren op zo'n manier met overheidsgelden omgesprongen dat in elk ander land justitiële vervolging zou worden verwacht. Een president die is grootgebracht door de familie zelf biedt de maximaal haalbare garantie dat ook in dit geval Rusland een abnormaal land blijft.

De beoogde opvolger, oud-KGB-chef Vladimir Poetin, werd tot premier benoemd en vervolgens populair gemaakt met een riskante maar beproefde methode: een kleine overwinningsoorlog. De gok werkte: de successen van de Russische troepen in Tsjetsjenië - eventuele fiasco's worden de bevolking middels een strenge media-controle onthouden - gaven de geplaagde Russen iets van hun nationale trots terug. Zij waren Poetin dankbaar. De premier werd in korte tijd zo populair, dat hij in november in één enkele zin (,,Ik stem op Sergej Sjoigoe van Eenheid'') het hele Russische partijenlandschap overhoop wierp en het Kremlin - toen nog Jeltsin, nu zichzelf - van een volgzame Doema voorzag.

De Kremlin-partij Eenheid, geleid door de minister van Noodsituaties Sjoigoe, bestond een paar maanden geleden niet eens. Nu is ze de tweede partij van het land. De beweging van de Moskouse burgemeester Loezjkov en oud-premier Primakov, tot voor kort de belangrijkste presidentskandidaten van buiten het Kremlin, leed een smadelijke nederlaag en is inmiddels uiteen gevallen.

Daarmee was het ideale speelveld geschapen voor de presidentsverkiezingen. De grootste partij, en daarmee de uitdager van het Kremlin, zijn de communisten. Net als in 1996, en toen wist het Kremlin het presidentschap veilig te stellen door deze tegenstander af te schilderen als de duivel zelve. Iets waarvoor niet zoveel moeite nodig is, want ondanks de aanhoudende economische tegenslagen wil driekwart van de Russen niet meer terug naar het tijdperk van staatscontrole en planeconomie. Het scenario van 1996 kon weer uit de kast worden gehaald.

Reste slechts één probleem: de presidentsverkiezingen stonden pas voor over een half jaar op de kalender. In een halfjaar kan veel gebeuren in de Russische politiek, zeker wanneer er een oorlog wordt gevoerd tegen Tjetsjenen die maar niet van opgeven willen weten. En was slechts één manier om de verkiezingsdatum naar voren te halen en dat was het vertrek van Jeltsin.

Het is politiek stratego op het hoogste niveau en alles binnen de grenzen van de Russische grondwet. Die grondwet schrijft voor dat de premier - Poetin dus - waarnemend president wordt en binnen drie maanden verkiezingen uitschrijft. Een betere uitgangspositie voor de overwinning had Jeltsin zijn beoogde opvolger niet kunnen geven.

Waar moet de geïnteresseerde toeschouwer - en veel meer kan het Westen de komende weken niet zijn - nu op letten? Veel van Poetins toekomst zal afhangen van de manier waarop hij omgaat met de diverse machtsblokken in Moskou, de Kremlin-kliek van Jeltsins intimi, de oligarchen met het grote geld, in mindere mate ook de establishment van de strijdkrachten en de FSB. Het zijn die groepen die hem via controle over de media, manipulatie van potentiële tegenstanders en intimidatie van de kiezers aan een verkiezingsoverwinning moeten helpen.

Veel zal ook afhangen van de vraag of hij de Russen de komende maanden het idee kan geven dat hun materiële Talfahrt, de gestage verslechtering van de economische situatie, ten einde is.

En tenlotte is er wat Poetin betreft de Tsjetsjeense oorlog: de kandidaat moet het momentum dat hem nu zo in de kaart speelt, nog drie maanden volhouden. Als de Tsjetsjeense campagne op dezelfde zorgvuldig geregisseerde manier wordt voortgezet als tot nu toe het geval was en met een in de media fors opgepepte zege wordt bekroond, zit Poetin goed. Omgekeerd echter ligt zijn politieke lot nu mede in handen van een paar duizend geharde Tsjetsjeense krijgers die Grozny en het bergachtige zuiden verdedigen. Poetin is het produkt van de Tsjetsjeense oorlog, maar hij is ook de gijzelaar van die oorlog.

En dan is de reactie van de andere troonpretendenten. Laten geslepen politici als Loezjkov en Primakov zich met open ogen naar de slachtbank leiden? Accepteert de communist Zjoeganov de manier waarop het Kremlin de grondwet voor zijn eigen belangen inzet? En meldt oud-generaal Aleksandr Lebed zich nog? Eerste reacties waaruit hun taktiek kan worden afgeleid, waren er vandaag nog niet.

Wat Boris Jeltsin betreft, die heeft zijn werk gedaan. Zoals immer wist hij het op de laatste dag van de eeuw weer mooi te verwoorden: ,,Rusland moet het nieuwe milennium in met nieuwe politici, nieuwe gezichten, nieuwe intelligente, sterke en energieke mensen. Wij allen die zoveel jaren aan de macht zijn geweest, wij moeten gaan.'' Een afscheid in stijl.