Een bom onder de Amerikaanse droom
JAN DONKERS

Ik zie het aan uw voorhoofd. U denkt: ha, de nieuwe Roth, gezellig voor de vakantie. Dat wordt lachen (met af en toe een traan) op de camping (het strand, het balkon van het buitenhuis). Moet ik u dat plezier nu gaan ontnemen? Het hangt er maar van af wat voor soort vakantie u voor ogen heeft.

Deze Amerikaanse Pastorale heeft Swede Levov als onderwerp en hoofdpersoon, all American regular guy, even joods als hoogblond, even gelijkmatig van karakter als atletisch van bouw, uitblinker in alle sporten, begeerd door alle meisjes, succesvol opvolger in zijn vaders zaak en getrouwd met de hoofdprijs die beschikbaar was voor de jongens van zijn buurt en generatie: Dawn Dwyer, Miss New Jersey van 1949, een schoonheid met very much a mind of her own.

Er is dus helemaal niets mis met Swede Levov en met het leven dat hij leidt; en dat is precies wat er mis mee is. Het huwelijk tussen Dawn en Swede wordt gezegend met één kind, een dochter die Merry heet en die noch het uiterlijk van haar moeder heeft geërfd, noch de gelijkmatige geest van haar vader. Ze ontwikkelt een verontrustende neiging tot stotteren en gaat in de jaren zestig rigoureus door de knieen voor de denkbeelden van de Weathermen en andere ultra-radicale en gewelddadige groeperingen in Amerika. Om haar overtuiging kracht bij te zetten, plaatst ze een bom in de lokale alleswinkel-annex-postkantoor en doodt de dokter van het dorp, die juist op het moment van de ontploffing wat rekeningen kwam posten. Daarna verdwijnt ze ondergronds en doodt - naar veel later blijkt - als de bom-expert die ze ondertussen is geworden nog eens drie onschuldige burgers. Pas na een tip van een mysterieuze geloofsgenote die zich Rita Cohen noemt, weet Swede haar vijf jaar later op te sporen. Ze heeft zich bekeerd tot het Jainisme, is sterk vermagerd en dermate vervuild dat, als haar vader haar van een oude panty gemaakte sluier verwijdert, zijn maag zich over zijn eigen dochter omkeert. Het is onmogelijk tot een ware appreciatie van dit boek te komen zonder de curieuze opbouw ervan in beschouwing te nemen. Roth's laatste romans worden in toenemende mate gekenmerkt door een structuur die zo grillig is, dat je geneigd bent het een gebrek aan structuur te noemen. In zijn voorlaatste, hilarische Sabbath's Theater bijvoorbeeld was het hier en daar bijna onmogelijk uit te maken wie wie was en ook in enkele van zijn romans daarvóór was de vorm schijnbaar geofferd aan achteloosheid. Het lijkt wel of hij moe wordt van het structureren van zijn boeken, zoals schilders er ooit moe van werden schilderijen te maken die 'ergens op leken.'

Natuurlijk is dat een verraderlijke conclusie. Want goedbeschouwd valt er aan de structuur van American Pastoral nogal wat af te zien dat raakt aan de kern van dit boek. In feite creëert Roth al een extra laag door het boek te laten schrijven door zijn ondertussen overbekende schrijvers alter-ego (of, zoals een Amerikaanse recensent het waarschijnlijk correcter noemde: alter-id) Nathan Zuckerman. 'Zuck' bezoekt een reünie van zijn school en ontmoet daar Jerry, de jongere, agressieve en rücksichtloos levende broer van Swede die hem via enkele details op het spoor brengt van het verleden van zijn broer. Deze Swede zelf zoekt contact met Zuckerman, voorwendend dat hij professionele schrijvershulp nodig heeft bij het maken van een biografie van zijn vader, maar Zuckerman is er na hun ontmoeting van overtuigd dat dit een hopeloze onderneming is. Saai, doorsnee en nergens uitnodigend tot prikkeling van de verbeelding, zo klinkt het verhaal van de voormalige sportheld. 'Deze vent is de belichaming van niets', zo luidt zijn conclusie na de ontmoeting. Waarna hij er meteen op laat volgen: 'I was wrong. Never more mistaken about anyone in my life.'

Wat we vervolgens lezen, is de fictieve reconstructie van wat er met Swede en zijn al even perfecte echtgenote gebeurde na het rampzalige moment waarop hun dochter een bom onder hun Amerikaanse droom legde. Roth legt het begin van die fictie op een heel duidelijk punt (pagina 89 om precies te zijn) maar aangezien hij Zuckerman als verteller in de arm heeft genomen, kunnen we deze waterscheiding tussen 'droom' (Johnny Mercers liedje Dream is een van de motto's van het boek) en werkelijkheid natuurlijk gevoeglijk negeren. Zuckerman/Roth kruipt vervolgens in Swede Levovs huid voor wat een lava-stroom aan duistere bespiegeling, speculatie en hallucinatie gaat worden van honderden pagina's, waarin Dawns gooi naar de titel van Miss America, de teloorgang van de handschoenen-fabriek die Swede overneemt van zijn vader (de boeiende sub-hoofdpersoon van het boek), de destructie van Newark en het al dan niet verzonnen leven van Merry associatief over elkaar heen buitelen.

Het boek eindigt, behoorlijk filmisch, tijdens een etentje ten huize van de Levovs juist nadat Swede na al die jaren zijn dochter heeft ontdekt, zonder die ontdekking met de andere aanwezigen te kunnen delen. Roth/Zuckerman aarzelt niet de ontmanteling van alles wat Swede dierbaar is juist die avond met grove middelen te illustreren. Dat zijn extreem correcte vrouw het met een huisvriend blijkt te doen, is misschien nog te accepten; dat de alcoholische vrouw van die huisvriend met een vork zijn oude vader te lijf gaat is al een stuk vervelender. Het boek eindigt op die avond als het ware in een freeze frame waarin de slotvragen (tevens laatste woorden van het boek) 'En wat is er mis met hun leven? Wat op aarde is er minder laakbaar dan het leven van de Levovs?' blijven naklinken, als een slotakkoord van een rock-concert dat met een onaangename, echoënde sterkte in de zaal blijft pulseren.

Zijn manier om het boek te eindigen leidt er toe dat Roth de lezer bewust met levensgrote vragen laat zitten (waarvan 'wie is nu Rita Cohen' de grootste is). Een interessant boek zou er te schrijven zijn over de periode tussen het etentje dat het decor vormt van de climax en de in het begin gesuggereerde scheiding, tweede leven en dood van Swede Levov. Roth denkt er niet over ons daarover in te lichten, hij laat al die vragen bewust ondergeschikt aan die alles beheersende vraag waarom dit de Levovs overkomt, als de belichaming van het onbevlekte, pastorale Amerika. Roth heeft zo zijn eigen manier van verhalen vertellen, en hij blijft daar een intrigerend en veelzijdig meester in.

American Pastoral is een behoorlijk aangrijpend en niet minder verontrustend boek. Wat die vakantie betreft: stop toch voor alle zekerheid uw stukgelezen exemplaar van Portnoy's Complaint maar in de reistas. Maar vergeet niet American Pastoral in voorraad te nemen voor de herfstavonden, als het al wat killer wordt, en onrustiger in uw hoofd.

Philip Roth: American Pastoral. Houghton Mifflin, 423 blz. fl. 49.95

(NRC Handelsblad / Boeken, 20 juni 1997)