Huwelijksaanzoek op een overvol kerkhof
Pieter Steinz

Dikke boeken waren eens het fort van de 82-jarige Nobelprijswinnaar Saul Bellow. Na zijn debuut Dangling Man (1944) maakte hij furore met plotarme maar superieur uitgesponnen romans waarin 'a man's character is his fate', zoals de titelheld van The Adventures of Augie March (1953) het formuleert. Augie vult zeshonderd dichtbedrukte bladzijden met zijn avonturen, Herzog (in de gelijknamige roman uit 1964) heeft er voor zijn identiteitscrisis bijna vierhonderd nodig, en Charlie Citrine (Humboldt's Gift, 1975) weet het nemen van beslissingen in zijn chaotische leven bijna vijfhonderd pagina's uit te stellen.

Sinds een jaar of tien is Bellow bekeerd. 'Vreemd, ik heb nu een beknoptheidsmanie', citeerde hij Tsjechov in zijn recentste essaybundel It All Adds Up. 'Wat ik ook lees - mijn eigen werk of dat van anderen - het lijkt me allemaal niet kort genoeg.' De nieuwe Bellow specialiseert zich in novellen, waarvan er één (Something to Remember Me By) zelfs een kort verhaal genoemd kan worden. Een heel verschil met andere Amerikaanse oude reuzen als Mailer, Pynchon en Roth die met het klimmen der jaren steeds volumineuzer boeken schrijven.

The Actual, het achttiende boek van Bellow, mag dan slechts 104 bladzijden tellen, het is niet het soort novelle dat je in een avondje uitleest. Bellows stijl, die de laatste jaren wordt gekenmerkt door korte alinea's met gecomprimeerde en perfect lopende zinnen, brengt je niet in een leesroes, maar zet aan tot denken. En ook de licht-absurdische plotwendingen, de verspringingen in de tijd, en de vele terloops voorgestelde personages doen vermoeden dat Bellow herlezing als het ware heeft willen inbouwen. The Actual maakt je bewust van de slordigheid waarmee je normaal gewend bent te lezen: wegdromen of af en toe een alinea overslaan wordt onmiddellijk afgestraft.

Plaats van handeling in The Actual is Chicago, de stad die bij Bellow hoort als New York bij Woody Allen of Amsterdam bij Van der Heijden - zelfs al verhuisde de schrijver vier jaar geleden naar Boston, omdat er in Chicago naar zijn eigen zeggen niemand meer van zijn generatie over was. De verteller van The Actual, de 57-jarige Harry Trellman, is een typische Bellow-held: een joodse intellectueel die de wereld om hem heen bekijkt als een sarcastische buitenstaander. Aan zijn gevoelens geeft deze 'halfgepensioneerde' dangling man niet toe. Dat is een gevolg, lijkt het, van een onverwerkte eerste liefde die voor hem altijd 'the actual' is gebleven: 'Het overkomt je op je zeventiende, en net als bij polio word je erdoor verlamd, ook al werkt het via je hart en niet je ruggemerg.' Wanneer Trellman één van zijn kennissen beschrijft als iemand met 'een condoom om zijn hart', vermoed je dat hij eigenlijk zichzelf bedoelt.

De als 'first-class noticer' gekarakteriseerde Trellman wordt door de miljonair Adletsky in dienst genomen als sociaal adviseur. Hij moet de van mensen vervreemde grijsaard begeleiden bij zijn eerste stappen in het societyleven. Al gauw blijkt dat Adletsky hem meer van dienst is dan omgekeerd. De miljonair krijgt door dat zijn adviseur nog steeds geobsedeerd is door zijn jeugdliefde, de ook in de hogere kringen van Chicago verkerende Amy Wustrin, en weet de twee op een onverwachte manier aan elkaar te koppelen.

'Er sterven meer mensen aan liefdesverdriet dan aan radioactiviteit', luidde het motto van Bellows laatste roman More Die of Heartbreak (1987). Ook in The Actual is de liefde in de eerste plaats een destructieve kracht, die leidt tot nietsontziende echtscheidingsprocessen, en één van de personages ertoe aanzet om een huurmoordenaar op haar echtgenoot af te sturen. Maar Trellmans verhaal heeft een happy ending, zij het dat het decor voor zijn veertig jaar uitgestelde huwelijksaanzoek - een overvol kerkhof - omineus aandoet. In veel opzichten volgt The Actual het stramien van Bellows grote romans: de hoofdpersoon komt gelouterd en zelfs gelukkig uit zijn beproevingen. Er is altijd hoop in de boeken van de humanistische realist Saul Bellow, want ieder mens heeft het in zich om volledig, verstandig en vergevingsgezind te worden.

The Actual is vóór alles een komedie over een man die geheel ten onrechte denkt de wereld te kennen. Bellow maakt zijn hoofdpersoon op een subtiele - en goedmoedige - manier belachelijk door hem zelf aan het woord te laten. 'Ik heb altijd een scherp oordeel over mensen gehad', zegt Trellman aan het eind van het boek. 'Zeker als ze zichzelf te hoog hadden zitten.' Het is een goed voorbeeld van de dramatic irony waar Bellow dol op is. Vijftig bladzijden eerder laat hij de zelfingenomen sukkelaar Trellman verzuchten dat hij eigenlijk gek is dat hij altijd zoekt naar 'sprankjes grootsheid in mensentypes die zich overduidelijk wijden aan een vruchteloos bestaan'.

Er valt wel meer te grinniken in The Actual. Niet alleen om Bellowiaanse wendingen als 'doing cemetery arithmetic' (het uitrekenen van de leeftijd van mensen die zich onder de grafzerken op een kerkhof bevinden), maar ook om sommige bijfiguren. Vooral Madge, de vrouw die drie jaar in de gevangenis heeft gezeten wegens aanzetten tot moord (en daarna weer door haar echtgenoot in genade werd aangenomen), is een komisch flat character. Ze ijvert voor de resocialisatie van haar eveneens vrijgelaten handlanger, en zoekt investeerders voor een 'divorce registry', een soort omgekeerde liste de mariage waar vrienden van ruziënde echtparen zich kunnen inschrijven voor echtscheidingscadeaus. Want hoe vaak komt het niet voor dat één van de echtelieden na een spijkerharde scheidingsprocedure zonder ijskast of televisie achterblijft?

Behalve als sociale komedie en bitterzoet liefdesverhaal is The Actual ook te lezen als een bespiegeling over ouderdom en de melancholie van het ouder worden. De maatschappelijke blessuretijd van de miljonair Adletsky wordt vergeleken met de ballingschap van Napoleon op St. Helena, die even saai en vol 'abstracte grandeur' was. Trellman zelf is vernietigend over het bestaan als gepensioneerde: 'Pensioen is een illusie. Geen beloning, maar een stropersklem. De bankroete onderkant van het succes. Een sluiproute naar de dood. Golfbanen lijken te veel op begraafplaatsen.' En hoewel zijn liefde voor Amy na vier decennia onverminderd groot is, is zijn 'actual' niet immuun gebleven voor de tand des tijds. 'Haar ogen waren rond als altijd', schrijft hij, vlak voordat hij haar ten huwelijk vraagt, 'maar ze hadden nu een kinderlijke ernst over zich. Vreemd, deze kinderblik die te voorschijn kwam op middelbare leeftijd, vooral omdat haar wangen niet helemaal glad meer waren en de meeste kleur van haar gezicht was verdwenen.'

Af en toe is het zelfs alsof de tachtiger Bellow bij monde van zijn personages direct antwoord geeft op de vraag die hem de afgelopen jaren tot vervelens toe gesteld zal zijn: hoe is het om echt oud te worden? Als Amy zich verwondert over de oude man die zijn vrouw terugnam nadat ze een moordcontract op hem had afgesloten, realiseert ze zich dat hij waarschijnlijk gedreven werd door het schrikbeeld van de eenzaamheid. Bovendien waren dit zijn ',,Laatste Jaren'' zoals de biografen ze noemen - een periode van ,,rijpe'' aanvaarding, verzoening, gulhartigheid, generaal pardon.'

Zinnen als deze maken duidelijk dat de schrijver Bellow er goed aan heeft gedaan zich verre te houden van het pensioen, de 'sluiproute naar de dood.' Hoewel het de bewonderaars van Augie March en Humboldt's Gift melancholiek zal stemmen dat de meester waarschijnlijk nooit meer een grote roman schrijft, mag niemand ontevreden zijn met zijn Tsjechoviaanse neiging tot beknoptheid. Want Saul Bellow is niet alleen een superieur stilist, maar ook - net als de meeste van zijn personages - een first-class noticer.

Saul Bellow: The Actual. Viking, 104 blz. fl. 44,95
Bij uitgeverij Bert Bakker verschijnt volgende maand een vertaling van 'The Actual' onder de titel 'De toeschouwer'.

(NRC Handelsblad / Boeken, 20 juni 1997)