HET DOE-HET-ZELF GELOOF

New Age vult de vacature van het christendom

Hij is we helemaal hersteld, de brandwonden van destijds zijn geheeld. Wat zichtbaar blijft, is een vaag vlekkenmozaek op z'n hand. Monter: ,,Ik sta nu meer met mijn voeten op de aarde, ben méér in contact met m'n ziel.'' Voor John Kalse, leider van het Utrechtse managementcentrum Piramide, kwam in december 1992 de klap hard aan. Althans fysiek, in spiritueel opzicht had hij een 'transformerende' ervaring. Hij was inzittende van het Martinair-vliegtuig dat bij het Portugese Faro neerstortte. ,,Iedereen vóór me stierf, rechts ook; achter me en links niet. Ik zat in het melpunt, stond in vuur en vlam en was aan het doodgaan. Op zielsniveau maakte ik een keuze voor dit leven.''

De ernstige brandwonden deden hèm het meeste pijn, sommige van de 35 New Age-ers die met hem mee reisden voor een training in Portugal, en die in leven bleven, hadden een ander trauma: hoe kon een vliegtuig met zoveel positieve energie aan boord neerstorten? Het ongeluk heeft Kalse gelouterd. ,,De beperkingen die ik vroeger had - mijn innerlijke bovengrens - zijn weggebrand. Zeker, zo'n ramp is ook een kans.''

Kalse (40) geeft in de Piramide (,,School of Light'') trainingen in de creativiteit van het denken. Zijn publiek bestaat uit ondernemers, studenten, particulieren. Het blad Onkruid ('Goed voor aarde, lichaam en geest') plaatste Kalse onlangs snerend bij de 'goudzoekers van de New Age'. De filosofie van de Pirami drijft op de gedachte dat mensen hun eigen werkelijkheid creëren door dat wat ze denken, geloven. Herhaling van intense gedachten leidt tot innerlijke programmering. ,,Tot een overtuiging, waarvan je denkt dat het de werkelijkheid is. En omdat je gelooft dat het zo is, heeft die overtuiginge neiging ook de realiteit te worden.''

Percepties, zowel negatieve als positieve, werken als magneten. ,,Mensen gaan zich gedragen, zoals ze zichzelf op geloofsniveau hebben opgedragen'', legt Kalse uit. ,,Wij leren mensen hoe ze architect van hun eigen leven kunnen zijn.'' Miljonair worden behoort dan ook tot ieders mogelijkheid. Maar dan moet je het ook echt willen. Want als je er niet in gelooft, of oneigenlijke motieven hebt, loopt het systeem vast, meent hij. De 'kosmische computer' vat die stagnatie ook als 'opdracht' op. Zo valt volgens Kalse onder andere te verklaren waarom het Westen zichzelf een recessie aanpraat.

,,We leven op een planeet van overvloed. Het geloof in tekorten, is niet méér dan een geloof van het kapitalisme en communisme.'' Kalse is exponent van New Age, het conglomeraat van exotische opvattingen en activiteiten dat sinds de jaren tachtig vaste voet in het Westen probeert te krijgen. Het ijle fenomeen laat zich lastig markeren. Maar het succes ervan is zichtbaar. In grote steden doen in spiritualiteit en esoterie gespecialiseerde boekhandels goede zaken; bij gerenommeerde concurrenten is de 'zweefkast' van weleer uitgedijd tot heuse afdelingen met informatie over natuurgeneeswijzen, Tai Chi, psychosynthese, sensorisch bewustzijn, Silva Mind Control, spirituele aroma-therapie, holistische massage, Californische bloesemtherapie, visualiserend genezen. Workshops en therapeutische centra met Oerdansen, klankmeditatie, zingend helen, sjamanisme, astrologie, reiki en tarot trekken veel 'zoekers'.

De Bijenkorf heeft recentelijk Emile Ratelband, vuurloper en goeroe van het positieve denken, een boek laten schrien over diens hedonistische technieken: Maak van Geluk een Gewoonte. Premier Lubbers polemiseert in het Algemeen Dagblad met 'Schier' (voorheen 'Schiermonnikoog'), de denktank van journalisten, wetenschappers en ondernemers die weliswaar geen New Age avant la lettre is - zoals de Natuurwetpartij die met Wieteke van Dort op de lijst aan de Tweede Kamerverkiezingen meedoet - maar die toch ook naar 'andere wegen zoekt'. Ook op bijeenkomsten van Schier wordt ongerustheid over ecologische kaalslag speels afgewisseld met lachmeditatie. En wat heet polemiseren; Schier wil vooral positief zijn. Zij koppelt milde cultuurkritiek aan visionair optimisme over 'het zelforganiserend vermogen'.

Het past in elk geval in de relatief jonge traditie van New Age: het Aquariustijdperk lonkt met zijn geestelijke harmonie van verstand en religie, van lichaam en ziel, van Oost en West en mens en kosmos. ,,De Heilige Geest verhuist'', schrijft Schier-inspirator Jurriaan Kamp optimistisch in een commentaar op het recente rapport over de ontkerkelijking van Nederland van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP)In de slag om de ziel zijn de traditionele godsdiensten in de verdediging gedrukt. De kerken voelen de hete adem van New Age in de nek. ,,De secularisering stuit op haar psychologische grenzen'', analyseert socioloog Joep de Hart, kenner van New Age en werkzaam op het SCP.

De Hart wil dit jaar de aanhang van het Nieuwe Denken onder de hele bevolking in kaart brengen; studies richtten zich tot nu toe op jongeren. Volgens recent Nijmeegs onderzoek zou dertig procent van de jongvolwassenen met sympathie voor Groen Links zichzelf als New Age-aanhanger beschouwen. Het nieuwe denken doet het goed onder 'post-materialisten', mensen die 'zelf-ontplooiing' belangrijker vinden dan carrière. En juist deze categorie is in Nederland, vooral onder jongeren, ruimschoots aanwezig, zo leert internatnaal onderzoek. De Hart: ,,Het pathos van de Verlichting biedt mensen kennelijk geen zinvol levensontwerp meer. New Age breidt zich nog altijd uit.'' Bij Descartes ging het mis; deze filosoof bracht een scheiding aan tussen lichaam en ziel. New Age doet al jaren verwoede pogingen om deze tweedelg ongedaan te maken.

De Cartesiaanse bewustzijnsformule 'Ik denk, dus ik ben', is voor de beweging een vloek. Nee, het gaat de nieuwe denkers vóór alles om heelheid, holisme. In de kosmos hangt alles met alles samen. De mensheid is op weg naar een nieuw 'paradigma', een nieuw oerbeeld. In het komende millennium van liefde en licht wordt alle dualiteit - tussen lichaam en ziel, god en de wereld, verstand en gevoel, innerlijkheid en uitwendigheid en bewuste en onbewuste domeinen overstegen.

De traditionele geloofswereld is nog lang niet zo ver; het Vaticaan heeft nog maar kort geleden het wereldbeeld van Galilei en Copernicus erkend. New Age-denkers als Marilyn Fergus en Fritjof Capra proberen hun gelijk te halen met natuurwetenschappelijke inzichten: van de quantummechanica tot en met zeer ingewikkelde kwesties als de Bell-ongelijkheid en de 'dissipatieve structuren' van Nobelprijswinnaar Prirogine. Populair is zeker ook biochemicus Rupert Sheldrake met z'n omstreden theorie over morfologische energievelden die de vormgeving bepalen van atomen, levende organismen en zelfs van gedachten.

Bij het interpreteren van de quantummechanica stappen de New Age-denkers ,,zonder enige aarzeling van het subatomaire niveau naar de hele wereld'', stelt Thomas Vanheste kritisch in het januari-nummer van De Gids. Hij werkt aan een proefschrift over de rol van de wetenschap in de New Age-beweging. ,,Wil de New Age-beweging haar boodschap, dat de mens zich eenzijdig ontwikkeld heeft en een andere weg moet inslaan, kracht bijzetten, dan doet ze er verstandig aan af te zien van pogingen haar visie een aura van wetenschappelijkheid te geven'', concludeert Vanheste.

Niettemin blijkt uit Amerikaans onderzoek dat juist fysici het meest open staan voor de mogelijkheid van metafysica, misschien wel omdat ze zijn opgeleid met het besef dat 'hun' werkelijkheid een andere is dan de zichtbare wereld. Psychologen blijken zich het meest tegen dergelijke speculaties schrap te zetten. Niettemin zal het internationale droomcongres, dat dit jaar door de vakgroep theoretische pychologie van de Leidse universiteit wordt georganiseerd, in het teken van toenadering tot New Age ('creatief dromen') staan. Inzichten uit de exacte wetenschap krijgen in New Age-kringen vaak de status van alles verklarende mataforen. Marketingdeskundigen gaan op de loop met 'chaostheorieën', terwijl bevlogen bedrijfsadviseurs zich sterk maken voor ontwikkeling van de rechter hersenhelft waar musicaliteit, intuitie en seksualiteit zouden huizen.

De tijd van de linker hersenhelft waarin de ratio zou wonen die indeelt en daarmee verdeelt, is voorbij. Het gaat niet langer om de emancipatie van de vrouw, maar die van de vrouwelijkheid. New Age is meer een 'voelbeweging' dan een denkrichting. Intussen stort de ontluikende mannenbeweging zich op bewustzijn en mannelijke identiteit. In De Wildeman, de sinds '93 verschijnende nieuwsbrief voor mannen, filosofeert een sjamaan over de onvermijdelijke wond van iedere man; de mentale blessure die voortkomt uit afwijzing en liefdeloosheid van vader. Een genterviewde organisatie-adviseur ziet de Toren van Babel als symbool van het mannelijke streven ('penis erectus') om vanuit de aarde verbinding te maken met het kosmische. Elders in het blad: ,,Veel mannen beseffen niet half hoe kwestbaar ze zich voelen met een erectie''.

Robert Bly, schrijver van het lijfboek De Wildeman komt binnenkort naar Nederland; het nieuwe spirituele centrum Oibibio in Amsterdam houdt op op Koninginnedag een Starwarsnight, een nacht over de mythologie van de man. Zeker is dat het bij New Age altijd om 'energie' gaat waarvoor de empirische wetenschappen op z'n zachtst gezegd weinig gevoel kunnen opbrengen. Alles is bezield en alles lijkt de taal van de kosmos te spreken. New Age-ers zoeken hun bronnen soms ver buiten de grenzen van hun sterfelijk leven. Met regressietherapieën menen sommigen zich hun prilste prenatale ontstaan te herinneren. Anderen nemen een retour naar vorige levens waar mogelijk de psychische blokkades van nu wortelen. ,,Je wordt geboren en je gaat dood. Waar je ook bent, je bent deel van het geheel. De grote inademing van leven en uitademing van dood, met jezelf als middelpunt'', leert het Centrum voor Intuitieve en Creatieve Ontwikkeling in Utrecht in de themacursus Leven en dood.

Het geloof in reincarnatie biedt kansen voor spirituele verloskunde en spirituele rouwverwerking. De vibraties van deze gedachten zijn terug te vinden in boeken, therapiecentra en workshops, zoals die onder andere deze maand op de druk bezochte beurs van Onkuid waren te zien. Integrale centra voor gezondheid in Amsterdam doen aan healing, edelsteentherapie en totaalbalans, terwijl De School der Univsele Wijsheid in Nijmegen opleidt tot Jungiaans filosofisch therapeuten (vooropleiding universiteit, HBO) of tarotist (vooropleiding mavo/havo).

,,Je ziet hier veel dertigers en veertigers. Mensen die zich afvragen of dit het nu wel is in het leven'', lichtte de leidster van het spirituele reisbureau New Spirit Travel uit Heiloo in de wandelgangen van de beurs toe. Het bureau ('Journeys to the inner mysterie of life') brengt jaarlijks enkele honderden mensen naar bestemmingen voor persoonlijke groei en ontwikkeling, van het Franse Katharengebied tot aan de Sinai in Egypte (expedities in de voetsporevan monniken en kluizenaars). ,,We boeken inderdaad nogal wat zoekers''.

Binnen de New Age-beweging bestaat geen consensus over zin en onzin. Sommigen wantrouwen geldworkshops ('rijkdomsbewustzijn') die wat al te sterk het accent leggen op het Westerse materialisme, anderen zijn argwanend over spiritisme. Het gaat vooral om de kwaliteit van de mensen zelf, legt commissaris-eigenaar Paul Kluwer van uitgeverij Ankh-Hermes uit. ,,Mensen die met een boek alleen maar hun ego willen oppoetsen, komen er bij ons niet in.''

Ankh-Hermes uit Deventer is met 800 titels en een jaarlijkse uitgifte van 55 nieuwe boeken en vijftig herdrukken (in totaal 325.000 exemplaren per jaar) marktleider op het terrein van alternatieve geneeswijzen, spiritualiteit en esoterie. Bestseller is de Zin van Ziekzijn van T. Dethlefsen en R. Dahlke, waarvan circa 50.000 exemplaren zijn verkocht. De I Tjing is aan z'n 27ste druk toe. In principe doet Ank-Hermes niets in de ramsj, tenzij een boek ,,helemaal niet meer in beweging komt'' of een auteur z'n integriteit te grabbel gooit. Toen Baghwan Jezus begon te beledigingen, heeft Kluwer diens boeken onmiddellijk naar De Slegte gebracht.

Naast een ruim assortiment esoterie en gnostisch gedachtengoed geeft Kluwer ook boeken uit op over New Age, yoga, astrologie. Ook 'pendelen' zit in het assortiment, evenals het marginale channeling. Het nieuwe denken is, zo heeft Kluwer gemerkt, sinds de jaren zeventig in opkomst. De recessie tastte de verkoop nauwelijks aan. Kluwer: ,,Dit soort boeken is niet zo crisis-afhankelijk, omdat ze mensen houvast bieden'.' < In de meeste boekhandels is de bijbel een winkeldochter. De kerken in het Westen stromen leeg, de secularisatie lijkt een onomkeerbaar proces. Parallel met New Age vlamt het 'fundamentalisme' op. Het EO-gevoel is in, bedevaartplaatsen als Lourdes melden de sterkste toeloop sinds jaren, in Latijns Amerika bloeien evangelische gemeenschappen op. Vooral in het vroegere Oostblok heerst honger naar zingeving. Religie maakt een renaissance door, los van gevestigde instituties; er is sprake van een Religionswende zoals het Duitse weekblad Die Zeit schrijft. Intussen zit de Westerse rationaliteit in een midleven-crisis.

Na Max Webers 'Onttovering van het wereldbeeld', lijkt her en der sprake van een nieuwe betovering. Onderzoeker De Hart: ,,Wat het traditionele christendom aankleeft, is dat de mens een breekbaar riet is. Als New Age religie is, is het een gay religion: je kunt je eigen werkelijkheid scheppen. Héél opistisch. Opvallend is dat seculiere levensfilosofieën nauwelijks van de ontkerkelijking weten te profiteren. Het Humanistisch erbond heeft zijn aanhang de afgelopen decennia niet substantieel weten uit te breiden''. Volgens sociologen is er een derde 'cultisch milieu' ontstaan dat zowel ongeloof als christelijke geloof afwijst. Het is, zegt De Hart, de voorhoede van de secularisering die nu de vaandeldragers van New Age zijn: stedelingen, intellectuelen, captains of industry. Aantrekkelijk voor 'zoekers' is de onbeperkte ruimte voor doe-het-zelf.

New Age lijkt vooral een knutselgeloof: een snuifje astrologie, een lepeltje humanistische psychologie van Maslow, een onsje Ze- het past in een tijd waarin bouwmarkten goede zaken doen, de consument calculeert, de kiezer zweeft en de kijker zapt. En 'therapeut' ben je al snel. ,,Democratisering van de magie'', noemt De Hart het. Wat van boven kwam, komt nu van onderop. Het 'netwerk van gezworenen' (geschetst in Fergusons Aquarius Conspiracy) hoeft zich aan God noch gebod te storen. De kerken hebben het er moeilijk mee.

De trio-synode van de hervormde, gereformeerde en lutherse kerk boog zich begin dit jaar over het fenomeen New Age. De Belgische kardinaal Godfried Danneels, een toonaangevende kerkleiderin Europa, trok al eerder van leer tegen het verschijnsel. In zijn analyse Christus of de Waterman? geeft hij aan waar het gevaar schuilt. ,,Niettegenstaande het gezelschap van alle sterrenbeelden, van alle Oosterse godsdiensten en goeroe's, van alle geluksrecepten, van een eindeloze waaier van psychologische technieken en al dan niet wetenschappelijke inzichten, blijf je in New Age geheel alleen. Je moet jezelf maar behelpen, jezelf verlossen.''

Kardinaal Simonis hield eind vorig jaar een voordracht over het fenomeen: 'Winkelen op de reli-markt?. Toch neemt ook in de RK-kerk de roep toe om de religie van het fin de siècle méér serieus te nemen. Er zou een 'planetaire' ethiek gefundeerd dienen teworden op de Bergrede; de Tien geboden zouden hun beste tijd hebben gehad, klonk het onlangs in het maandblad Streven van de jezuieten. De Canadees Bernard Prince, één van de drie secretarissen-generaal van de Pauselijke Missiewerken te Rome, noemde recentelijk de opkomst van New Age een goed teken. Mensen die zich aangetrokken voelen tot het Nieuwe-Tijdsdenken of zich aansluiten bij een sekte, zijn op zoek naar ,,iets diepers''. Daar kan de kerk op inspelen. Voor de autoriteiten in de RK kerk zal de twee belangrijke geloofsartikelen van New Age - pantheisme en reincarnatie - altijd onbespreekbaar blijven. In het christelijke geloof gaat het om de persoonlijke God, die boven de mensen staat.

,,Het christelijk denken'', zegt psychologe Aleid Schilder, ,,lijdt aan scheidingsdenken. Als mens leer je dat je niets kunt, maar dat je wel schuldig bent. Hulpverleners doen niets met het geloof, niets met gereformeerde depressies''. Schilder is een bekende New Age-er die het debat met de kerken aangaat. Om haar visie te verbeelden, tekent ze een kruis: aan weerszijden van de vertikale balk staan God, Goed en Macht tegenover Mens, Kwaad en Onmacht. Op het snijpunt met de horizontale balk staat Ik. ,,Het kruis, dat betekent voor mij het offeren van het ego.'' Vooral ook om ,,theologen te pesten'' predikt Schilder met verve de kern van het New Age: 'God, dat ben jezelf'. Nieuwe Mensen zijn ,,mensen zoals ze bedoeld zijn''. Om dat stadium te bereiken zal de mensheid eerst in zichzelf moet ,,afdalen''. De politiek is daarvoor geen bruikbaar vehikel, want politici produceren slechts meningen. ,,Het zijn toch allemaal maar jongetjes die het verst willen plassen, die bijna allemaal met hun ego bezigzijn?''. De skepsis over de politiek is algemeen onder de Nieuwe Denkers. Zelfrealisering staat voorop, daar profitereert uiteindelijk de hele wereld van. Sociaal besef lijkt zwak ontwikkeld. ,,Wie vrede vindt in zichzelf, levert de grootste bijdrage aan de wereldvrede'', heet het. Een New Age demonstratie tegen welk onrecht dan ook, valt niet te verwachten. ,,Bij demonstraties tegen oorlogen, heb je toch bommen en granaten in je hoofd. Het gaat er om dat je innerlijke vrede bereikt, dan lever ik ook een bijdrage aan de wereldvrede. Noem het een positieve epidemie'', legt een prominente New Age-er uit. Met het Nieuwe Denken valt zeker een goede boterham te verdienen. Juist in het bedrijfsleven zijn de zachte waarden belangrijker geworden: fusies tussen rationeel geleide ondernemingen stranden soms op iets ongrijpbaars als 'cultuur'. Terwijl in de jaren zestig de flower power toch vooral een maatschappij-kritisch afwijzingsfont vormde, hebben New Age-ers weinig problemen met de vrije ondernemingsgewijze produktie. Geld en zingeving sluiten elkaar bepaald niet uit. Verlichte bedrijfsadviseurs doen pogingen om de twee stromingen van de jaren tachtig samen te brengen: de no-nonsense-beweging die ontstond als reactie op de besluiteloze praatcultuur van de jaren zeventig en de 'transformatiebeweging' die de bezieling van de jaren zestig in de praktijk wilde brengen. Headhunter Johan de Vroedt zoekt vooral ,,echte'' mensen. En archetypen daarvan zijn Karel Appel - ,,die heeft geen opvoeding genoten in de goede zin van het woord'' - en ondernemers als Goldschmeding van Randstad en de vroegere Fokker-topman Frans Swarttouw. En ook Clinton. Zelf bestaat hij voor tachtig procent uit intutie, schat hij. ,,In mijn werk is de vraag naar managers met een heart nu veel groter dan naar een man met een head. Ik denk dat de helft van de topmensen in het bedrijfsleven zo verstandig is geweest om naar een psychiater te gaan. Wie dat voor zijn vijftigste niet heeft gedaan, is pas echt gek''. De Vroedt is samen met compagnon Thierry spraakmakend in de snelle wereld van executive search. In de zoektocht naar geschikte managers zou het negen van de tien keer ,,raak'' zijn. De Vroedt verliet na een crisis op zijn tweeënveertigste de Hervormde Kerk. Dank zij New Age. Onze cultuur is veel te sterk gericht op verstandelijk macho-denken, filosofeert De Vroedt. ,,Ik toon nu mijn emoties. Ik bloos en ik huil en het is nog nooit zo goed met me gegaan'', klinkt het euforisch. De Westerse cultuur is bovendien op aanpassing gericht. ,,Mijn moeder zei altijd: het gaat om de ander. Dat is natuurlijk 'n narcistische bezetting van jewelste''. Vóór zijn midleven crisis had hij vooral een knipoog-relatie met God. ,,Door New Age is mijn Godsvertron getransformeerd in zelfvertrouwen''. Elke maand gaat hij naar het holistische gezondheidscentrum Butterfly te Hilversum om met acupunctuur en electrogolven af te komen van de shockerende gevolgen van een auto-ongeval. ,,New Age heeft me in elk geval jonger gemaakt.''

(Uit NRC HANDELSBLAD

NEW AGE