Eeuwig zingen de bossen achter de driezitsbank

Het geruststellende van geluidslandschappen op cd

Er stroomt een beek door de kamer, een Canadese beek, die ontspringt bij de ficus, langs de boekenkast kabbelt en dan over de drempel de gang in duikt. Op de schemerlamp zingt een lijster en een grondeekhoorn schiet weg tussen de kussens op de bank. Het water golft op zijn gemak langs 'De avonden' en 'Nachtwoud', omspoelt 'Verzamelde Gedichten' en voert het economiekatern van de krant mee, tot dat blijft steken achter een kastpoot. Als de lijster in de schemerlamp even zijn bekje houdt, begeleidt de roodogige vireo de beek; 24 minuten en 19 seconden lang zullen de vogels nooit tegelijk zingen.

Sommige mensen wonen in een bos, aan een meer, aan zee, op een berg. De familie Kaufmann woonde zelfs bovenop een waterval. Daar had de architect Frank Lloyd Wright een huis voor hen gebouwd; als ze het vallende water wilden zien, moesten ze daar moeite voor doen, vond hij, dan moesten ze hun huis uit komen en expres naar de waterval gaan kijken. Maar horen mochten ze hem altijd.

De meeste Nederlandse mensen wonen in een flat, op een etage, in een rijtje. Toch kunnen ze wakker worden in een regenwoud, hun brood opeten in een alpenwei en met een dolfijn in het bad zitten. Zo eenvoudig gaat dat: men doet een cd in de cd-speler en het wonder geschiedt, al helpt het daarbij om de ogen dicht te doen en de ramen te sluiten. Sommige platenmaatschappijen adviseren met een koptelefoon op naar de natuur te luisteren; dan komt die het best tot haar recht.

De Amsterdamse muziekwinkel Musiques du monde heeft de grootste collectie natuur-cd's van de hoofdstad. Zij verkoopt onder meer een Rainforest requiem, Wilderness Journey, Mountain Medley en Ocean Harmonies. De meeste cd's maken deel uit van een serie, zoals het Canadese 'Solitudes' van de natuurfilmer Dan Gibson. Op 22 cd's legde hij de geluiden van het Amerikaanse continent vast, van de Niagara falls in het noorden via de moerassen van Florida en de woestijnen van Arizona naar de ijsbergen van de Zuidpool. De Franse platenmaatschappij Sitelle heeft een nog ambitieuzer programma; zij brengt de serie 'Landscapes of the World in Sound' uit, waarin onder meer al cd's over Costa Rica, Australië en Nieuw Guinea verschenen.

Sitelle produceert ook cd's met alleen vogel- en kikkergeluiden. Die zijn vooral bedoeld als studiemateriaal, om vogels en andere dieren te leren herkennen. Maar de landschappenseries beogen iets anders. Daarop zijn niet alleen dieren te horen, maar ook het weer en het water. Het zijn soundscapes, geluidslandschappen. Zo prijst Dan Gibson de opname 'By canoe to Loon Lake' aan: 'Als de spanning steeds groter wordt, als het begin van de file waarin je gevangen zit niet eens meer zichtbaar is, als de stapels vervelend papierwerk op je bureau bijna het plafond bereiken, verlang je dan niet naar het woeste noorden? Vraagt je verbeelding dan niet om watervallen en vriendelijk kabbelende bergbeekjes? Hier is het allemaal. Deze rustgevende geluidservaringen zullen je de goedkoopste vakantie van je leven bezorgen.'

Vakantiekiekje
Veel mensen kopen in Musiques du Monde, dat ongeveer tien natuur-cd's per week afzet, inderdaad de geluiden van een plek waar ze op vakantie zijn geweest; de natuur-cd als geheugensteuntje, als vakantiekiekje, als madeleine. Of zou het hen gaan om de schoonheid van de geluiden zelf en niet om de sfeer die ze oproepen? Ik herinner me louter om het geluid een beekje in Oostenrijk, een onweer boven zee in Italië, regen en insekten in Singapore, een boot door windstil water in Friesland, maar veel meer ook niet. Een bescheiden rondvraag levert nog otters die in hun voorpoten klappen in Californië en golven die tegen een kade beuken in Portugal op. En stilte, natuurlijk, veel stilte, maar daar kun je geen cd mee vullen.

Het is nu de vraag of men dezelfde landschappen even mooi vindt om naar te kijken als om naar te luisteren. Wat dat betreft bieden de natuur-cd's veel teleurstellingen. Een waterval is op cd alleen een oorverdovend lawaai, dat niet eens doet denken aan een waterval, maar aan het geruis dat de grijs-zwarte spikkels begeleidt die op de televisie verschijnen als zelfs het testbeeld is verdwenen. Veel geluiden blijken voor het ongeoefende stadsoor moeilijk te herkennen. De zee is op Ocean Harmonies net een autoweg zoals je die hoort als je door een Nederlands bos wandelt, ook al zegt Gene Pierson op het boekje bij deze cd dat je bijna de zoute lucht kunt inademen als je naar deze golven luistert. Het kan dus best dat mensen die met hun ogen het meest van de zee houden, met hun oren de bergen of de bossen verkiezen. Daar zingen de vogels in ieder geval mooier. Op de hoesjes van sommige cd's staat precies aangegeven wanneer welke vogel te horen is, maar op de meeste zijn vogels slechts vogels. Kennis doet hier niet terzake - de meeste mensen weten ook niet hoe de bomen en de planten heten die ze op vakantie fotograferen.

De natuur is rustgevend, vinden de platenmaatschappijen. Therapeuten en ziekenhuizen zijn belangrijke afnemers van cd's uit series als 'Getting in touch with nature'. Vooral stromend water is kalmerend, en dat is niet zo vreemd, zegt Dan Gibson, 'if the evolutionists are right about our origins evolving from the sea'. Bovendien reinigt het; niet alleen het lichaam maar ook de geest. Ziekenhuizen moeten er desondanks niets van hebben; van stromend water willen de patiënten plassen. Maar bij het geluid van golven vallen veel mensen in slaap - al was het maar om er de muziek van de buren en het zeuren van de ijskast mee te verdoezelen.

's Avonds laat zet ik het tweede nummer van 'In unison with the forest' op. Geen water, maar een windje in de bladeren, insekten, vogels en geritsel in het struikgewas. Zo zou het overal zijn als 'wij' niet bestonden. Ik val bijna in slaap, ook al voelt het een beetje onnatuurlijk dat al die vogels in het donker doorzingen. Dan kraakt er opeens een tak. Ik zit rechtop in bed. Loopt daar iemand? Zijn er dan toch mensen in dit bos? Maakt de geluidstechnicus een ommetje? Hij loopt in ieder geval zacht, zijn voetstappen zijn niet te horen, maar helemaal geluidloos kan hij zich niet verplaatsen. Net als de wind geeft zijn lichaam de bomen een stem. Het is het mooiste geluid op deze cd. Eindelijk gebeurt er wat; wordt het eeuwige zingen van de bossen onderbroken. Het is echter geen mens, maar een dier dat daar loopt, even later hoor ik het water drinken.

De natuur is per definitie goed, lijken de makers van natuur-cd's te denken. Een deel van de opbrengst van een aantal cd's is bestemd voor het instandhouden van de natuurgebieden waar de opnames zijn gemaakt. Mensen komen op de cd's nauwelijks voor, want de natuur maakt geluid en de mens maakt lawaai. Natuurlijk zijn de voorbeelden die daarvan gegeven worden sprekend: wie hoort er niet liever een beekje en een krekel dan een opstijgend vliegtuig en een drilboor? Maar alledaagse menselijke geluiden kunnen ook bekoren, zoals een peddel die in het water wordt gestoken of een tennisbal die met 100 kilometer per uur op een racket terecht komt, om van muziek nog maar te zwijgen. Er bestaan wel cd's waarop alledaagse menselijke geluiden voorkomen, de eerste plaat die het label 'Environments' uitbracht, was notabene een verslag van een 'Be-in' die in april 1969 in Central Park in New York werd gehouden. Maar dit uit het hippiedom voortgekomen label, een van de pioniers in het genre, heeft zich daarna in natuurgeluiden gespecialiseerd.

Andere cd's met menselijke geluiden, soms zeer gespecificeerd (drukke winkelstraat in de provincie, Japanners in de metro), bevatten vooral geluidseffecten, bedoeld om onder video's en film te monteren. De enige cd waarop mens en dier samen voorkomen, is Voices of the rainforest van Mickey Hart. Het eerste nummer op deze op de berg Bosavi op Nieuw Guinea opgenomen cd heet 'From morning night to real morning' en men hoort insekten en kikkers en het water dat van de planten druipt, gevolgd door een krankzinnige hoeveelheid verschillende vogels, zoals het hoort in een regenwoud. Maar het tweede nummer heet 'Making Sago' en tussen de dieren en het water door is nu het ritmische geklop van het ene blok hout op het andere te horen. Mensen praten, een vrouw zingt. Hart heeft ook de geluiden van de Kaluli, de primitieve stam die deze berg bewoont, opgenomen. De boodschap van de cd is duidelijk: zij horen hier thuis, net als de vogels en de wind. Ze zijn nog niet vervreemd van de natuur, ze hebben nog geen cd-speler nodig om een vogel te kunnen horen. Ze moeten beschermd worden tegen de oprukkende kettingzagen en bulldozers en oliepijpleidingen. Maar helemaal gerust stemt de boodschap niet. Deze mensen worden als dieren beschouwd, hun zang op dezelfde manier gewaardeerd als de zang van de nachtegaal, die door Schopenhauer ooit is omschreven als 'een onbegrijpelijke verspilling van artistieke begaafdheid aan een onwetend schepsel'.

Olav Owl
In de Bijenkorf liggen de natuur-cd's in het schap. Instrumentaal, naast de melodieën van James Last en de marsen van militaire kapellen. Op veel van de cd's in dit schap wordt de natuur als componist gepresenteerd. De cd Nature's Symphony of the Night, maakt het het bontst: hierop zingen onder meer de tenor Wolfgang Wolf en de bariton Olav Owl, begeleid door het Academy of St. Crickets in the field chamber orchestra. Het is verleidelijk om erin te geloven en het geluid van de natuur als de muziek van de aarde te zien. Maar muziek is het nu juist niet, net zoals de bewegingen van een tennisser geen ballet opleveren; hun schoonheid is een bijprodukt, misschien wel het allermooist als de tennisser een beweging maakt die voor het spel niet eens nodig is - de bal is al uitgegeven, maar toch springt hij nog naar voren om hem terug te slaan.

Erik Satie geloofde wel dat de nachtegaal talent heeft. 'Maar men zal moeten toegeven dat zijn artistieke prestaties niet in verhouding staan tot zijn natuurlijke gaven en dat deze stem, waar hij zich zo trots van bedient, slechts een zeer minderwaardig instrument is, dat op zichzelf van geen enkele waarde is.' De natuur-cd's verhouden zich doorgaans tot muziek als foto's tot beeldende kunst: ze reproduceen langs mechanische weg de werkelijkheid. Bij de meeste muziek kun je niet in slaap vallen omdat je wilt weten hoe het afloopt; er wordt een spanning opgebouwd die in de natuur doorgaans ontbreekt. Muziek die de natuur imiteert kan bovendien meer dan de natuur zelf; Vivaldi laat bijvoorbeeld in De vier jaargetijden (met Prokofjevs Peter en de wolf het meest voor de hand liggende voorbeeld) horen hoe een kip loopt, de muziek doet haar gekakel niet na, maar haar gewaggel. Soms wordt de natuur niet als een componist beschouwt, maar als een instrument.

Veel opnametechnici zien zichzelf als kunstenaars. Als ze het geluid in de studio bewerken, is dat misschien terecht - John Cage nam al de brul van een leeuw en andere diergeluiden in zijn muziek op, en waarom zou het niet mogelijk zijn met alleen natuurgeluiden als instrumenten een compositie te maken? De muziek waar je de natuurgeluiden het best mee kunt vergelijken, is de new age music en de ambient house. Ook dat is muziek die niet gemaakt is om er bewust naar te luisteren; je mag er bij mediteren of uitrusten.

Sommige new age musici combineren muziekinstrumenten met natuurgeluiden bij het maken van hun composities, zoals de voornaamloze Larkin, die een fluit en een synthesizer laat begeleiden door een moeder en een babywalvis (of andersom). Ook de oceaan wordt op deze cd's als instrument opgevoerd. De populariteit van dit instrument heeft ook al geleid tot cd's waarop walsen van Strauss en symfonieën van Beethoven door golven begeleid worden.

Ik eet een boterham en luister naar een lenteochtend op de prairie. Daar ben ik nog nooit geweest. Ik doe mijn ogen dicht en zie wuivende gewassen tot aan de horizon. Zie ik ze door de geluiden of maakt het woord prairie de schilderijen, foto's en films van dit gebied in mijn geheugen wakker? Wat wonen er veel dieren op deze prairie! Het stikt er van de eenden en ganzen. Ik kan hun geluiden niet aan de beelden koppelen. Dan maar liever Zonsopgang bij een vriendelijk Canadees beekje. Dit landschap kan ik me voorstellen, ik zie de zanderige oever, ik loop over het koele gras, ik kan bijna mijn voeten in het water hangen. Hoor de merel/ (De lieve moeder)/ Ja ik luister/ (Het lieve kind). Een vlieg bromt - het is het enige dier op dit nummer dat werkelijk in deze kamer zou kunnen zijn. Deze goedkope vakantie heeft een bittere bijsmaak. Misschien zal niemand dit soundscape binnenkort nog onvermengd kunnen horen. Het is een decadente vertoning, ik zie een auto rijden en hoor de ovenvogel; ik jaag de duiven van het balkon. Maar daar heb je de goedgemutste lijster weer, en het gekke vogeltje dat niets anders dan fifi doet. Het moet wel heel klein zijn, als het zingt kan je vast zijn keel zien trillen. Zijn deuntje wordt een liedje van verlangen naar het ronkende vliegtuig dat me naar hem toe zal brengen.

Musiques du monde, Singel 281, Amsterdam. De belangrijkste series zijn 'Solitudes' van Holborne Records, 'Ambiances' van Auvidis, 'Earth Sous' van Miramar, 'Sounds of Nature' van Oceanic Music, 'Getting in touch with nature' van Editions Mosset en 'Landscapes of the world in Sound' van Sitelle. Prijs gemiddeld ƒ 40,- per cd.

(Uit NRC HANDELSBLAD

NEW AGE