Diepe weten

Onkruid vergaat niet en al helemaal niet in de wereld van esoterische en magische literatuur. Nog altijd buigen Eindtijd-adepten zich over de profetieën van Nostradamus, om de krant beter te kunnen begrijpen. Nog steeds wordt de frauduleuze Madame Blavatsky met haar 'Geheime Leer' aangehaald in beschouwingen over het volgende millennium. En nog steeds verkopen de boeken van Carlos Castaneda.

De Spaans-Amerikaanse antropoloog maakte begin jaren zeventig furore met zijn boeken over de wijze lessen die hij als student in de Mexicaanse woestijn zou hebben gehad van de yaqui-Indiaan Don Juan. Met behulp van geestverruimende drugs was hij onder leiding van zijn Indiaanse coach over het woestijnlandschap gezeild, op zoek naar de geheimen van het bestaan. Het verslag van die magische reis, The Lessons of Don Juan, sloeg dank zij het psychedelische tijdsgewricht in als een bom. Groepen Amerikaanse hippies schuimden peyote kauwend het ruige woestijngebied af om 'Don Juan' te ontmoeten en eveneens te worden ingewijd in zijn mysteries. De universiteit van Los Angeles beloonde Castaneda voor zijn baanbrekende antropologische veldwerk met een doctoraat.

Voor de Amsterdamse psychotherapeut Hetty Tonkes was de spirituele leer die Castaneda optekende uit de mond van de yaqui-Indiaan zo'n openbaring dat ze die nu heeft vertaald in therapeutische oefeningen. Als theoretisch kader geldt daarbij Don Juans beschrijving van mensen als 'lichtbollen': ,,Mensen zijn samengesteld uit een oneindig aantal energievelden, die uit draden lijken te bestaan'', weet Tonkes. ,,Deze emanaties van de Adelaar vormen een verzameling met een huls erom heen, die eruit ziet als een geweldig lichtgevend ei, een bol van licht.'' Daarna volgt een groot aantal esoterische aanwijzingen, over het doen van een dutje (,,Als je goed wilt uitrusten, moet je lange dutjes doen''), het opstaan (,,Het is een goede gewoonte om het hele lichaam te rekken nadat men geslapen, gezeten of gewandeld heeft''), scheel kijken, het toespreken van planten en het bepalen van je 'energiepunt'. Dit alles onder het helende motto: ,,Stop de interne dialoog. Breng je gedachten tot rust.''

Het boekje van Tonkes is opmerkelijk, omdat Castaneda al jaren geleden is ontmaskerd als een bedrieger met ten minste zoveel talent voor marketing als voor mystiek. Na het succes van zijn eerste boek was zijn kostje gekocht: om de paar jaar verscheen een nieuw deeltje 'Don Juan', met weer nieuwe wijze lessen en mystieke ervaringen. Sceptici begonnen zich af te vragen hoe lang Castaneda in de woestijn had rondhangen, getuige zijn niet aflatende stroom van nieuwe inzichten en ervaringen. Bovendien bleek 'Don Juan' voor een bejaarde Indiaan wonderbaarlijk soepel met zijn tijd mee te gaan: toen de psychedelische drugscultuur in de VS over haar hoogtepunt heen was, verdwenen de peyote en andere hallucinogenen als bij toverslag uit zijn lessen. Toen het feminisme opkwam deden plotsklaps ook vrouwelijke magiërs hun intrede in zijn werkterrein. Enzovoorts.

Halverwege de jaren zeventig werd het bedrog in Castaneda's boeken gedetailleerd blootgelegd door een voormalige liefhebber, Rick DeMill, die tal van onjuistheden en inconsistenties aantrof in de vermeend wetenschappelijke observaties van het Indiaanse woestijnleven. De chronologie in de latere boeken klopte niet, de taal was niet juist, zelfs de planten die Castaneda beschreef, bleken niet voor te komen in het woestijngebied waar de boeken zich afspelen. De lessen van 'Don Juan' bleken een mengelmoes van fragmenten uit destijds populaire oosterse geschriften als de Tibetaanse en Egyptische Dodenboeken, aangevuld met wat eigentijdse psychologie en psychedelica. Ook de antropologie-faculteit die Castaneda een doctorstitel verleende had, in de ban van hippe 'niet-westerse culturen', hem op zijn woord geloofd. Ondanks herhaalde verzoeken heeft hij nooit oorspronkelijke 'veldnotities' openbaar gemaakt, zijn 'proefschrift' bleek het manuscript te zijn van zijn eerste boek, zonder enige verantwoording of annotatie. Voor de verkoop maakte dat allemaal niet uit.

Nog regelmatig verschijnen nieuwe afleveringen uit de Don-Juan-reeks, en nog steeds verkopen ze goed, op de golven van de New Age-hausse. Volgens Hetty Tonkes gaf Castaneda's werk ,,woorden aan een proces in mezelf dat ik mezelf vaag al heel lang bewust was. Het was alsof er een diep weten in mezelf geraakt was en 'ontwaakte'.'' Inderdaad: alsof. En dat staat ons allemaal te wachten: ,,Ik ben ervan overtuigd dat het proces dat Castaneda beschrijft, waar hij doorheen is gegaan, in de voor ons liggende periode voor de gehele mensheid zal gaan gelden.'' Dat we daarvoor binnen kunnen blijven, dromend en scheel kijkend, en niet met een mond vol peyote door de woestijn hoeven te sjokken is een schrale troost.

Hetty Tonkes: Castaneda's oefeningen 79 blz., Bres 1993, ƒ 19,90

(Uit NRC HANDELSBLAD

NEW AGE