Het geval van de Zwitser is een schoolvoorbeeld van de vluchteling die de nationale wet overtreedt om aan een internationale norm te voldoen. Het verhaal is gauw verteld. Een werkstudent komt als nachtwaker bij een bank te werken. Op zijn ronde ziet hij oude documenten bij de papiervernietiger staan. Gealarmeerd door de discussies over de Zwitserse banken in de oorlog besluit hij een paar vergeelde velletjes onder zijn jasje te stoppen. Thuis worden zijn vermoedens bevestigd. Hij geeft de documenten aan een joodse organisatie en het debat over de betrokkenheid van de banken bij het nazi-goud barst los. De student staat een strafvervolging te wachten wegens schending van de wet op het bankgeheim. Hij ontvangt anonieme scheldbrieven en telefonische doodsbedreigingen en vlucht naar de VS, waar hij bescherming als vluchteling krijgt.

Een gemeenschappelijk asielbeleid vormt een belangrijk onderdeel van de Nederlandse voorstellen voor het Verdrag van Amsterdam. Dat valt goed te verklaren. In Amsterdam moet de juridische grondslag worden gelegd voor ,,een gebied waarin vrijheid, veiligheid en rechtvaardigheid heersen'' en zo'n doel kan onmogelijk gerealiseerd worden zonder gemeenschappelijk asielbeleid. De voorstellen zijn echter zó ingewikkeld, dat parlementariërs en zelfs ministers de consequenties ervan moeilijk kunnen doorgronden.

Aan de hand van de Zwitserse nachtwaker kunnen de verschillen tussen het Amerikaanse en het toekomstige Europese vluchtelingenbeleid snel duidelijk worden gemaakt. De lidstaten van de Europese Unie zijn van plan elkaars onderdanen in beginsel niet meer toe te laten tot de asielprocedure. Een Bask kan dus geen asiel meer in België vragen. Het formele argument is dat de 15 lidstaten alle democratische rechtsstaten zijn, waaruit geen vluchtelingen kunnen komen. Ze zijn 'veilig'.

Het gevolg is duidelijk. Niemand zal eraan twijfelen dat Zwitserland 'veilig' is. Het feit dat Zwitserland niet tot de EU wil toetreden, maakt het land niet minder veilig. Toch kan er door een samenloop van omstandigheden een situatie ontstaan waarin een Zwitserse werkstudent zonder politieke bedoelingen gedwongen wordt te vluchten. Fort Europa zou zo'n nachtwaker in de toekomst de benodigde bescherming onthouden.

Als Nederland zijn zin krijgt, gaan de lidstaten het verdrag aangaande de Status van Vluchtelingen dat in 1951 in Genève werd gesloten, anders interpreteren. Krachtens het Verdrag van Amsterdam zullen vluchtelingen alleen nog worden erkend als ze door de overheid van hun land worden vervolgd.

Deze wijziging zal voor vluchtelingen uit landen waarin de overheidsorganen niet meer in staat zijn de handhaving van de mensenrechten te garanderen (Albanië, Algerije) ernstige gevolgen hebben. De Zwitserse nachtwaker zou ook daardoor getroffen worden. De bedreiging gaat bij hem immers niet van de overheid uit. Integendeel, de justitiële autoriteiten willen hem enkel strafrechtelijk vervolgen wegens overtreding van de regels voor het bankgeheim en er zijn geen aanwijzingen dat bij zo'n proces een onevenredig zware bestraffing dreigt. Fort Europa zou hem dus de bescherming moeten onthouden die Amerika hem heeft verleend.

Er is nog iets. Bij aanvaarding van de Nederlandse voorstellen wordt de reeds bestaande regelgeving betreffende de 'veilige derde landen' in het Europees recht verankerd. Deze regeling houdt in dat vluchtelingen die via een ander land, waar ze asiel hadden kunnen vragen, naar Europa komen, in beginsel naar dat land teruggestuurd mogen worden zonder dat hun verzoek in Europa wordt behandeld. De Zwitserse nachtwaker is op zijn reis naar Amerika door minstens één ander land gekomen. Als er in de VS een soortgelijk beginsel gehanteerd zou worden, zou de wakkere Zwitser dus teruggestuurd hebben kunnen worden naar een land waarin hij op grond van het Verdrag van Amsterdam niet als vluchteling erkend kan worden.

Het zou een smet op de geschiedenis van Amsterdam zijn als er afspraken worden bekrachtigd die het Vluchtelingenverdrag voor Europa grotendeels buiten werking stellen.

Jaap Hoeksma is vice-voorzitter van Vluchtelingenwerk Nederland

(NRC Handelsblad / Opinie 12 juni 1997)