Een land van twee mentaliteiten

Door Michele de Waard
Horst Siebert is een van de Vijf Wijzen die in Duitsland jaarlijks de regering van economisch advies dienen. Hij ziet een ongezonde tweespalt in zijn land. Duitse ondernemers begrijpen dat het in de wereld om concurrentie gaat, maar hun werknemers willen weinig weten van eigen verantwoordelijkheid en risoco's nemen. De regering zou de ondernemers moeten steunen, en de anderen realisme moeten bijbrengen. Hij ziet dat tot zijn grote verdriet nog niet gebeuren.

Zodra de 'Vijf Wijzen' spreken, houden de Duitsers even de adem in. Gaat het bergopwaarts met het land of zijn ze gedwongen hun D-marken zorgvuldig in de portemonnee te houden? Komen er meer banen bij of moet gevreesd worden voor de nabije toekomst?

De Vijf Wijzen gelden in Duitsland, dat zijn naoorlogse identiteit vooral ontleent aan zijn welvaart, als de hogepriesters van de economie. Er ging dan ook een lichte schok door het land toen de vijf economische adviseurs van de regering in november in Bonn hun vooruitzichten bekendmaakten.

De economische groei valt volgend jaar terug. Het keerpunt op de arbeidsmarkt met zijn hoge werkloosheid blijft uit en de rood-groene regering heeft ,,geen concept'' om de economische problemen het hoofd te bieden. Als de nieuwe regering van kanselier Gerhard Schroder (SPD) de koers niet bijstelt, wordt het doel om de werkloosheid van ruim vier miljoen te verminderen nooit gehaald, waarschuwden de economische profeten. Wordt ook nog de gematigde loonpolitiek losgelaten en de geldpolitiek versoepeld, dan ziet het er ,,gevaarlijk'' uit voor de Duitse economie.

,,Duitsland bevindt zich in een labiele economische situatie'', zegt professor Horst Siebert (60). Hij is een van de Vijf Wijzen en president van het Instituut voor Wereldeconomie in het noordelijk gelegen Kiel, vlakbij de grens met Denemarken. Het instituut ligt pal aan het woeste water van de Oostzee en kijkt uit op een jachthaven. Het heeft een van de grootste bibliotheken ter wereld, geniet een uitstekende internationale reputatie, en telkens weer weet de professor klinkende namen van Amerikaanse, Franse, Britse of Nederlandse economen voor zijn instelling te winnen.

Siebert is bezorgd. Op zichzelf staat de Duitse economie er niet slecht voor. De conjuncturele situatie is iets zwakker, de export groeit niet meer zo krachtig en de investeringen zijn met 2,7 procent in het afgelopen jaar ook niet ,,stormachtig'' te noemen. De Duitse economie komt dit jaar in ,,zeer rustig vaarwater'' terecht.

Op zichzelf is deze vertraging van de groei niet verontrustend, meent Siebert. ,,Maar door de onbestendige wereldeconomie en de zigzagkoers van de nieuwe rood-groene regering is de situatie instabiel.'' De economische groei is al jaren zeer matig. In 1995 bedroeg de groei 1,2 procent, in 1996 1,3 procent, een jaar later 2,2. In 1998 herstelde de groei zich met 2,9 procent. Maar voor 1999 gaan de Vijf Wijzen uit van slechts 2 procent stijging van het bruto binnenlands product (de totale productie van goederen en diensten). Deze week maakte het Deutsche Institut fur Wirtschaftsforschung (DIW) in Berlijn bekend, dat het gezien de verzwakte export zelfs een sterkere terugval van 1,4 procent verwacht. Dat kan dramatische gevolgen voor de werkloosheid hebben.

Duitsland heeft een flinke injectie nodig. Om extra banen te scheppen is volgens Siebert een aantal jaren van 3 procent groei nodig. ,,Er moet veel meer gedaan worden om de aanbodkant te versterken. Dat is ook de vorige regering van Helmut Kohl niet gelukt. Investeren in eigen land moet voor bedrijven aantrekkelijk worden gemaakt. Duitsland heeft te veel problemen voor zich uit geschoven.''

Duitsland is op tal van gebieden in een impasse geraakt. Siebert wijst op de arbeidsmarkt, die nog altijd niet flexibel is wat werktijden en salarisverschillen betreft. De hervorming van het sociale verzekeringsstelsel stagneert. Ondernemers worden belemmerd door te veel regels en de universiteiten werken niet efficient. En de politiek van de rood-groene regering bewerkstelligt het tegenovergestelde van wat nodig is. ,,Het huidige kabinet is gekozen wegens zijn sociale programma. Daardoor zal het nog moeilijker worden iets in beweging te brengen zoals bijvoorbeeld een drastische belastinghervorming. Structureel lagere belastingen zijn absoluut noodzakelijk voor het aantrekken van de werkgelegenheid, zegt Siebert. De regering wekt volgens hem evenwel niet de indruk dit begrepen te hebben.

,,Het huidige belastingplan is niet gebaseerd op een lastenverlichting voor bedrijven, maar op herverdeling van inkomens. De lagere inkomens worden een handje geholpen per 1 januari is de kinderbijslag al omhoog gegaan - maar de ondernemingen moeten dit betalen. De bonus van een lagere vennootschapsbelasting die bedrijven in het vooruitzicht wordt gesteld, zal pas in 2002 worden doorgevoerd. Dat is veel te laat.

,,Het bedrijfsleven is heel onzeker over de toekomst. Dat is niet gunstig voor de investeringen in Duitsland en voor de werkgelegenheid. Bovendien steekt het hoge toptarief van de inkomstenbelasting veel ondernemers. De regering-Schroder wil dit verlagen van 53 naar 48,5 procent, maar daarmee blijft het tarief nog veel te hoog.''

Juist in Duitsland, moet de dynamiek in de economie van middelgrote en kleinere bedrijven komen, legt Siebert uit, dus verdient deze sector een belangrijke lastenverlichting. ,,Achter deze bedrijven staan persoonlijkheden, ondernemers, die erg kien zijn op een structurele verlaging van het toptarief.'' Hij rekent voor dat er in de Bondsrepubliek slechts 1.300 NV's zijn die vennootschapsbelasting betalen. Maar er zijn liefst 240.000 BV's die dat ook doen. ,,Ik kan zo nog even doorgaan'', zegt Siebert en wijst op de 1,8 miljoen personen die inkomstenbelasting betalen over zakelijke activiteiten.

,,Kleine en middelgrote bedrijven zorgen voor de muziek in de Duitse economie. Dat is overduidelijk. Zij zijn goed voor 80 procent van de arbeidsplaatsen.'' Wil een regering de economie aanzwengelen, dan moet ze voor deze ondernemers kiezen, vindt Siebert. Alleen een grote belastinghervorming, die het toptarief onder de 40 procent brengt, heeft werkelijk effect, schrijven de Vijf Wijzen in hun recente herfstrapport. SPD en Groenen zetten echter al hun kaarten op stimulering van de consumptie, van de binnenlandse vraag, en niet op prestatie en investeringen, stelt de professor uit Kiel mistroostig vast.

Hij geeft toe dat consumptie voor een economie belangrijk is, maar de ,,bronnen van de groei, de bronnen van de welvaart'', zitten bij het bedrijfsleven. Ook minister Oskar Lafontaine van Financien (SPD), de grote motor achter de keynesiaanse belastingplannen, zal dat volgens Siebert moeten erkennen. ,,Lafontaine zal toch ook merken dat in Amerika en Engeland voor dit naieve keynesianisme de neus wordt opgetrokken.''

Waar je ook in de wereld kijkt, zegt hij, overal wordt de economische groei gestimuleerd door investeringen, lagere belastingen, minder regels, minder bureaucratie. Meer liberalisering leidt tot meer groei. Dat is de les van het laatste decennium in de wereldeconomie. ,,Ik heb soms de indruk dat in Duitsland nog niet wordt begrepen wat er in de wereld is veranderd en hoe we ons moeten aanpassen. De politiek heeft niet de moed om de noodzakelijke veranderingen door te voeren.''

Wat in Nederland is gelukt, moet Duitsland toch ook kunnen doen, meent Siebert en hij doelt op aanpassing van het sociale verzekeringsstelsel. ,,Mensen moeten zelf meer risico's dragen en niet bij alles op de staat leunen.'' Als Duitsland eens zou beginnen een onderscheid te maken tussen grote risico's, waarvoor de staat verantwoordelijk is, en kleine risico's, die burgers zelf kunnen dragen. Een werkloze kan de eerste week dat hij zonder baan is, best zelf opvangen, vindt hij. ,,Als we daarover consensus zouden bereiken, kunnen we de kosten van de sociale verzekeringen aanzienlijk verminderen, worden de loonkosten lager en is het voor een werkgever weer aantrekkelijk om mensen aan te nemen.''

Wil de huidige regering van Gerhard Schroder niet juist naar Nederlands model een consensus zien te bereiken in het 'Bundnis fur Arbeit', de rondetafelgesprekken die de kanselier voert met vakbeweging en werkgevers om groei en banen te bewerkstelligen?

Siebert is niet gerust op de goede afloop van deze gesprekken, die in december onder leiding van kanselier Schroder zijn begonnen en volgende maand worden voortgezet. ,,We moeten maar zien wat het oplevert'', zegt Siebert sceptisch, ,,maar een 'Alliantie voor Werk' vergt realisme bij alle partners. Momenteel ontbreekt de nodige nuchterheid.'' De looneisen die in de metaalindustrie (6,5 procent) en door het overheidspersoneel (5,5 procent) op tafel zijn gelegd, zijn volgens hem veel te hoog.

Volgens Siebert bedraagt de arbeidsproductiviteit komend jaar slechts 1,7 procent. ,,Dat is de werkelijke speelruimte voor loonsverhogingen.''

Worden de salarisstijgingen hoger dan 1,7 procent, dan kost dat al snel honderdduizenden arbeidsplaatsen.

Alleen door jarenlang de loonsverhogingen onder de productiviteitsgrens te houden, lukt het werklozen te integreren, zegt Siebert. ,,Zo is het in Nederland ook gelukt om meer mensen aan het werk te krijgen.'' In Duitsland ziet hij de vakbonden hiermee nog niet instemmen. Men denkt nog steeds harde ingrepen te kunnen omzeilen, alsof er andere pijnloze oplossingen zijn. ,,Onbegrijpelijk'', vindt Siebert.

Intussen gaat de rationalisering van het bedrijfsleven in Duitsland in hoog tempo door. Bedrijven produceren steeds meer met minder mensen. Dit is enerzijds een gevolg van technologische innovatie, maar ook de hoge loonkosten zetten bedrijven ertoe aan eerder te automatiseren. Tussen 1991 en 1997 heeft alleen al de West-Duitse industrie van de 8,8 miljoen banen er 1,7 miljoen op deze manier verloren.

Siebert vreest voor de 'Japanse ziekte' in Duitsland. ,,In Japan heeft de politiek het vermogen verloren om problemen in de maatschappij op te lossen. We moeten oppassen dat Duitsland niet eenzelfde lot is beschoren.'' Duitsland kent eenvoudig te veel taboes, vindt hij. ,,Tal van onderwerpen zijn onbespreekbaar zoals invoering van collegeld, concurrentie op de universiteit, grotere salarisverschillen, het opbouwen van een eigen spaarpot voor je pensioen. Momenteel wordt er serieus gepraat over invoering van een vervroegd pensioen met 60 jaar, zonder een cent in te leveren. Dat is onbetaalbaar.''

In Duitsland dreigt een duale samenleving te ontstaan van twee mentaliteiten die niet op elkaar aansluiten, stelt Siebert vast. ,,Het bedrijfsleven concurreert, fuseert en speelt volop mee in de internationale concurrentiewedloop. De Daimler-Benz-fusie met Chrysler is daar een typisch voorbeeld van. Andere delen van de maatschappij denken echter corporatistisch, leunen op de staat en hebben moeite met begrippen als globalisering, vrije concurrentie, eigen verantwoordelijkheid en risico's nemen. Deze scheefgroei is ongezond.''

De regering zou het initiatief moeten nemen om enkele taboes te breken. Of rood-groen dat lukt? Siebert betwijfelt het. ,,Misschien krijgt iemand een ingeving om de vennootschapsbelasting toch in een klap met tien procent te verlagen'', zegt hij.

Learning by doing is tenslotte het devies van Gerhard Schroder. ,,Maar dat is leren via the hard way.'' De professor uit Kiel noemt zichzelf van huis uit een optimist, maar op het moment is Siebert ,,een optimist met grote zorgen''.