KAREL KNIP
Eerder verschenen
columns
DE DRAAD
JL HELDRING
HJA HOFLAND
YOUP VAN 'T HEK
ELSBETH ETTY
ROEL JANSSEN
CS VRIJDAG
KAREL KNIP
9 oktober 1999
Gloeiaugurken
Over het 'vuurpoeier' of de
'duvelsdrek' waarmee Kruimeltje, het jonge neefje van Pietje Bell,
omstreeks 1920 stoepschrobbende dienstmeiden de stuipen op het lijf
joeg, is binnen een week al veel duidelijkheid ontstaan. Een enkele
lezer meende dat het poeier misschien magnesium was dat met het chloor
uit het boenwater spontaan zou kunnen ontbranden, een ander gaat ervan
uit dat auteur Chr. van Abkoude niet goed snik was omdat hij per slot
ook 'de zoonen van Pietje Bell' hun gezichten laat insmeren met fosfor
maar de e-mail van ir. K. Wessel geeft waarschijnlijk de juiste
oplossing. Het vuurpoeier was wel degelijk carbid, schrijft hij, maar
carbid van een ouderwetse, slecht gezuiverde soort. Vroeger kwam er vaak
ook nog fosforcalcium in voor en dat geeft met water fosforwaterstofgas
(PH) dat spontaan kan ontbranden. Wessels verklaring is extra
aannemelijk omdat het goedje, naar zijn zeggen, destijds werd gebruikt
voor lichtboeien waarvan er misschien ook wel enige op de Nieuwe Maas
lagen. Het is niet onaannemelijk dat de lichtboeienvuller af en toe wat
vuurpoeier weggaf.
En het s een leuke site, of in ieder geval: best wel leuk. Het is een niet al te grote verzameling tamelijk eenvoudige proefjes en weetjes van zeer verschillend gewicht waaraan toch al een paar jaar hard is gewerkt. Veel van die proefjes zijn overbekend en/of al zeer oud: een beschrijving van de kristalontvanger en de eenvoudigste microfoon, een ontwerp voor een heel eenvoudig motortje, trucs met eieren, dat soort dingen.De proefjes zijn degelijk uitgewerkt en mooi geïllustreerd. Maar het best zijn de proefjes van de sites waarop men via hyperlinks terecht komt: dan is men zomaar te gast bij weer andere jongens die ook weer leuke dingen bedachten. Vroeg of laat beland je bij Bram Vingerling en de springstoffen van 'The anarchist cookbook'. Uit dit wat onbestemde reservoir komen de twee proefjes van vandaag. De noemer is 'more fun with your food' en het eerste proefje geeft gelijk al antwoord op de vraag van een lezer die lang geleden vroeg hoe het toch kwam dat de witte brokjes waarin zijn aspirine-tabletten uiteenvallen altijd heen en weer reisden tussen de bodem en het oppervlak van het water waarin ze waren opgelost. Nu, als hij goed gekeken had had-ie het ook zelf kunnen bedenken, maar vandaag komt het antwoord gratis-en-voor-niks: het zit hem natuurlijk in de aanhechting van gasbelletjes die uit de pijnstiller vrijkomen. Die geven de witte brokjes net genoeg lift om ze naar de oppervlakte te brengen. Als de bel dan loslaat, en dat doet-ie, dan gaat het poeder weer naar beneden. Dat dit een heel effectief transportmechanisme kan zijn, wordt duidelijk als men een handje krenten of rozijnen werpt in een glas water waaraan net een schep bakboeder is toegevoegd. Bakpoeder maakt veel koolzuur vrij en de krenten blijven minuten lang in woeste werveling. 't Is heel verrassend om te zien. De tweede proef, die door het bijgaande plaatje wordt geïllustreerd, werd gevonden onder het kopje 'The Wondrous Glowing Pickle' van de freewebsite, maar vindt uitbreiding onder de hyperlink 'the Gherkins Homepage'. En bovendien in de Journal of Chemical Education (mei 1996) en heel veel andere websites, want de wetenschappelijke elektrocutie van groente en fruit is in de VS een rage.
Iemand heeft ontdekt dat augurken licht uitstralen als je ze onder netspanning zet. Waarom ze dat doen is niet helemaal duidelijk, de meeste liefhebbers schrijven het toe aan het aanslaan (en terugvallen) van de elektronen van de natrium-atomen die in grote hoeveelheden in augurken aanwezig zijn. Het zuur waarin de augurk is ingelegd bevat immers veel zout.
De tientallen sites die de 'glowing pickles' beschrijven, staan bol van de disclaimers: de proef is gevaarlijk, kinderen moeten er niet aan beginnen, men kan ook zelf licht gaan uitstralen, enz. Omdat het AW-labo niet zo heel brandbaar is, viel toch na enig wikken het besluit om tot herhaling van het experiment over te gaan. De supermarkt verkocht waarachtig echte Amerikaanse augurken (American Dills), en de benodigde elektroden werden geleend van een universeelmeter. Een probleem is dat de Nederlandse netspanning twee keer zo hoog is als de Amerikaanse: er zouden stoppen kunnen springen. Daarom is vooraf met de universeelmeter van een hele serie gherkins de elektrische weerstand gemeten. De gevonden waarden, 100 200 ohm als men de elektroden voldoende ver uiteenplaatste, leken geen al te grote stroomsterkte toe te staan: 2,5 ampère op zijn hoogst. Dat moesten de stoppen kunnen houden. Op het laatste moment schoot te binnen dat de weerstand van de elektrisch gegrillde gurken tijdens de proef zou kunnen stijgen. Daarom is voor alle zekerheid toch een 10 ampère smeltzekering in het circuit opgenomen. Zelfs daarna ging de stekker niet zonder aarzeling in het stopcontact, de handeling heeft toch iets tegennatuurlijks en opeens vraagt men zich af of een ingelegde augurk wel helemaal dood is.
Toch ging de spanning erop. Oranje vonken, gesis en gesputter, dampwolken, een intense augurkengeur en dan een knal: een van de elektrodes schoot los uit het gurkenvlees. De tweede poging verliep identiek, zij het dat toen de andere elektrode losknalde. De derde poging leek een succes te worden: de elektroden bleven op hun plaats, de augurk maakte veel lawaai en werd snel heter. Zou het licht zichtbaar worden? Er kwm licht, maar het was van de zekering die doorbrandde. Daar is het bij gebleven want het was de laatste zekering. Er is dus helemaal niets aangetoond behalve dit: de elektrische weerstand van een augurk kan snel teruglopen.
Karel Knip