HJA HOFLAND
Eerder verschenen
columns

DE DRAAD
JL HELDRING
YOUP VAN 'T HEK
KAREL KNIP
ELSBETH ETTY
ROEL JANSSEN
CS VRIJDAG

21 juli 1999

Gorilla als politicus

Volgend jaar om deze tijd zal, als alles goed gaat, de algemene aandacht weer in beslag worden genomen door de voorbereidingen van "de ontzaglijkste machtswisseling ter wereld - van de macht tot mobiliseren en aanvoeren, de macht om mensen te laten doden en zelf gedood te worden, de macht om te belasten en te vernietigen, de macht om te scheppen en de verantwoordelijkheid om dit te aanvaarden, de macht om te leiden en de verantwoordelijkheid tot genezen - dit alles in de handen van één man". Als je niet anders wist zou je kunnen denken dat het een variatie op het Onze Vader is, ter aankondiging van een nieuwe Schepper. Maar het gaat over de Amerikaanse presidentsverkiezigen. Deze tale Kanans is geschreven door Theodore White, het staat in zijn The Making of the President, het klassieke boek waarin hij beschrijft hoe de machtigste man ter wereld zelf wordt geschapen. Dat was in 1960. Het was geen voorspelling maar een constatering; toen al.

In de tien jaar na het einde van de Koude Oorlog heeft Amerika zijn macht verder vergroot, op alle gebieden, van wetenschap en economie tot bewapening en culturele invloed, relatief en absoluut. West-Europa heeft ondanks alle vooruitgang zijn achterstand zien toenemen. De mondialisering heeft de Europeanen afhankelijker gemaakt. De verhouding tussen Amerika en West-Europa wordt dus - als het erop aankomt, als het laatste woord moet worden gesproken - bepaald door een combinatie: van een toenemende verwevenheid waarin de sterkste partner steeds sterker wordt. In de International Herald Tribune van 19 juli staat een artikel U.S. is '800 pound Gorilla', Global Power Encounters Envy and Mistrust. Het is geschreven door David E.Sanger, redacteur in Washington van de New York Times. De strekking is dat de rest van de wereld het Amerikaanse succes langzamerhand anders is gaan waarderen. Een jaar of tien geleden is het begonnen met afgunstige bewondering. Die is omgeslagen in ergernis over het onophoudelijk triomfalisme van Washington. En nu is dit een reden tot wantrouwen en verzet. Of het nu begonnen is met de niet meer te stoppen stijging van de Dow Jones, of dat het komt doordat de modernste mensen, waar ook ter wereld, iedere ochtend verplicht zijn even naar de vlag van Microsoft op zijn Windowsprogramma te kijken, of dat de Amerikanen alle volken de les lezen over de zegeningen van de vrije markt, Sanger laat zijn lezers de keus. Maar de verpletterende demonstratie van pure, voor de hele wereld zichtbare macht is de oorlog om Kosovo. Niets heeft de leiders in Moskou en Peking zoveel koude rillingen bezorgd, schrijft Sanger, "als de beelden van de B-2 bommenwerpers. 's Middags verdwenen ze langzaam in de hemel boven Missouri. Na 17.600 kilometer te hebben gevlogen, lanceerden ze hun laser-geleide bommen boven Belgrado en dan waren ze de volgende dag terug, nog voor het avondeten."

Ik kom terug op Theodore White. Sinds hij zijn boek schreef is de wisseling van de macht iedere vier jaar nog ontzaglijker geworden en de macht groter. White heeft beschreven hoe degene die uiteindelijk de macht uitoefent, niet eenvoudig wordt gekozen, maar dat hij, vóór de verkiezingsdag daar is, ook wordt 'gemaakt'. Dat ging in 1960 nog heel anders dan het volgend jaar zal gaan. The Making of a President is meer en meer geworden tot The Buying of the President (titel van het boek van Charles Lewis waarin hij de campagnes voor de presidentsverkiezingen van 1996 behandelt).

Alleen formeel is de 'ontzaglijke wisseling van de macht' niet veranderd. De verkiezingsstrijd wordt voor het belangrijkste deel op de televisie en de radio uitgevochten. De campagnes en de legertjes van personeel, de grondtroepen, eerst in de voorverkiezingen, dan in de tweestrijd, gaan deze keer miljarden kosten. Dit maakt het fundraising tot een politiek sleutelbedrijf. Door in een fonds te storten nemen allerlei belangen een aandeel in een kandidaat. De National Rifle Association die de vrije verkoop van vuurwapens verdedigt, is bijvoorbeeld zo'n berucht aandeelhouder. Geheime bijdragen van buitenlandse belangen hebben schandalen veroorzaakt.

Door het complex van politieke marketing, de voortdurende opinieonderzoeken en het fundraising ten behoeve van televisiecampagnes, begint volgens de columnist William Pfaff Amerika op een plutocratie te lijken. De politiek verschijnt op de vrije markt, en hetzelfde geldt eens in de vier jaar voor 'de machtigste man ter wereld'.

Het zou de rest van de wereld niet aangaan als dit alles zich niet afspeelde in de supermacht waar de buitenlandse politiek ook tot marktartikel kan worden. De vraag is nu of de oorlog om Kosovo de functie van zo'n artikel krijgt. Eerst was er de voorgeschiedenis vol nalatigheden en miserabele diplomatie waardoor de interventie onvermijdelijk werd. (Richard Holbrooke heeft er voor een Senaatscommissie interessante dingen over gezegd, die op Internet zijn te vinden). Toen kwam de oorlog, grootschalig opgezet en in die omvang ontmaskerd als slecht voorbereid. Deze twee fasen zijn uit de publiciteit verdwenen, vrijwel onmiddellijk na het einde van de luchtexpeditie. Dit slot kon tot een overwinning worden uitgeroepen en nu wordt het gepresenteerd als het eerste voorbeeld van een nieuw soort oorlog, de humanitaire zonder gesneuvelden aan eigen kant, het succes van de 'Clinton Doctrine'. Afgezien van de voorgeschiedenis en wie er wel en niet met deze afloop zijn gediend, is hiermee de 'humanitaire' oorlog tot artikel op de Amerikaanse politieke markt geworden.

Bij dit alles gaat het niet om de omvang van de Amerikaanse macht, maar om de omstandigheden waaronder het mogelijk of wenselijk is er gebruik van te maken. Dat wordt bepaald door het ongrijpbare complex van de Amerikaanse binnenlandse politiek. Daarin heeft Europa niet alleen bitter weinig te vertellen. Aan deze kant van de oceaan wordt niet eens goed begrepen dat de humanitaire oorlog uitzicht biedt op een nieuw soort buitenlandse politiek waarmee een gorilla van 360 kilo voor het avondeten weer thuis kan zijn.

H.J.A. Hofland