HJA HOFLAND
Eerder verschenen
columns

DE DRAAD
JL HELDRING
YOUP VAN 'T HEK
KAREL KNIP
ELSBETH ETTY
ROEL JANSSEN

20 mei 1998

Late Ludditen

,,Een van de eerste beleidsdaden van minister-president Wim Kok zou het afkondigen van de zogenaamde 24-uurs economie moeten zijn. Alle moderne economieën zijn ons voorgegaan. Nederland toont in dit opzicht een verstarring die karakteristiek is voor de totale achterstand die we in internationaal verband hebben opgelopen. Winkels, restaurants, postkantoren moeten 24 uur per dag open blijven.'' Dit zijn de woorden van prof.dr. Arnold Heertje, gesproken in een interview met deze krant, op 4 juni 1994, toen het eerste paarse kabinet voorspoedig in aanbouw was.

Het gebeurt niet veel dat een recept zo naar de letter wordt uitgevoerd en dat er dan uitkomt wat de bedoeling was. Er is intussen meer gevestigd dan de 24-uurs economie (die trouwens in andere landen een heel wat krasser vorm heeft, die wij niet zouden willen). Maar het heeft geholpen. De economie groeit gestaag, de werkloosheid neemt af, zo voorspoedig zelfs dat weer voorzichtig aan volledige werkgelegenheid wordt gedacht. Het vele dat verder aan de samenleving mankeert wordt met behoedzaam Nederlands perfectionisme, in een beleid dat zich van consensus naar consensus beweegt, hardnekkig bestreden. Het spreekt vanzelf dat de verkiezingsuitslag met de grote winst voor PvdA en VVD en de verminderde aanwezigheid van D66 wordt uitgelegd als het verlangen van de meerderheid naar het tweede paarse kabinet. Daaraan wordt gewerkt.

Intussen, nog voor de verkiezingen, was gebleken dat veel mensen van het economisch succes waren geschrokken. De actie Neem tijd om te leven, ondernomen door kerken, vakbonden, politieke jongerenverenigingen en met sympathie begroet door denkers uit literatuur en wetenschap, heeft 250.000 handtekeningen tegen de 24-uurs economie en voor herstel van de vrije zondag verzameld. Er wordt niet eenvoudig geprotesteerd tegen werken, of zelfs hard werken in uren die vroeger tot de vrije tijd hoorden. De actie is bedoeld als verzet tegen wat men ziet als een mentaliteit, het naakte materialisme, het jachtig bestaan, de hebzucht, het gebrek aan solidariteit, verval van normen en waarden, de 'individualisering', kortom de wending die de geest van de tijd heeft genomen.

De bezorgdheid is niet nieuw. In deze actie is allerlei courant onbehagen verzameld, dat afzonderlijk al in ruime mate aan de orde is geweest. De gezondheidsdiensten melden regelmatig een stijging van het aantal patiënten met geestelijke stoornissen. Van regeringswege is gepleit voor 'onthaasting'. Schoolkinderen krijgen rugklachten door het gewicht aan boeken dat ze in hun rugzak moeten torsen. Steeds meer mensen blijken het tempo op de Nederlandse versie van de vrije markt, die we een model noemen, niet meer bij te kunnen benen. En het is niet uitdrukkelijk zo gezegd, maar misschien heeft ook de criminaliteit er iets mee te maken. Het CDA , een verder verval van normen en waarden voorziend, was op het idee gekomen, ook deliquenten van tien jaar (modern de 12-minners genoemd) voor de rechter te brengen. Er heerst enige paniek; er sluimert een opstand.

Worden hier niet een paar zaken door elkaar gehaald? Ten eerste: dat de vrije zondag pas door de economie van de vrije markt teloor zou zijn gegaan, is een fabeltje van het niveau der wetenschappers die weten waar de ruggenmergtering vandaan komt. Met een vrije zondag, naar de letter genomen, die de kerken voor de geest staat, wordt de hele postindustriële beschaving - productie, vermaak en verzorging - voor een dag per week opgeheven. Met de werkdag van negen tot vijf wordt iedereen getroffen die na vijf uur de boodschappen doet of naar de bioscoop wil. Automatisering heeft velen de vrije zondag teruggegeven, en daarvan kunnen ze gebruik maken dankzij het feit dat anderen, uit vrije wil, werken. Als de kerken, politieke verenigingen en denkers van 'nieuwe slavernij' reppen, is dat domme demagogie.

Maar afgezien daarvan: wat zouden ze willen? Meubelboulevards dicht, de Efteling, Ponypark Slagharen, de strandtentjes, de automatenhallen en de subtropische zwemparadijzen, idem. Wordt door deze sluitingen de solidariteit hersteld? Waar is de grens, wat mag wel ten behoeve van de 'tijd om te leven' en wat niet? Zouden de kerken en hun aanhang hun zin krijgen - wat niet gebeurt - dan hadden we er een ordeprobleem bij. Dat willen ze natuurlijk ook niet. De kerken vergissen zich: ze verwarren het openbare werken op zondag met het werken dat voor de meeste mensen onzichtbaar is. Het verschil tussen de zondagse werkdag van vroeger en die van nu, is dat de meesten die toen werkten, ook 'in het zweet huns aanschijns' dat in de betrekkelijke verborgenheid van fabrieken en diensten deden. Kardinaal Simonis en zijn medestanders zijn als late aanhangers van de Ludditenbeweging, die de machines van de onvermijdelijke ontwikkeling kapot wil slaan.

Een andere vraag is of de cultuur van vrije markt een bedreiging voor de normen en waarden van het fatsoen is. Het hangt ervan af, welke kant van de vrije markt wordt bedoeld. Het is geen noodzakelijk gevolg van de vrije markt dat groepen jongeren elkaar bij voetbalwedstrijden of op 'stapavonden' de hersens proberen in te slaan. Tegen criminaliteit zijn vanouds twee remedies: werk waarmee men geld verdient en meer politie. Er is meer werk dan in jaren het geval is geweest, en versterking van de politie is een belangrijk punt in ieder partijprogramma. We weten dat er, op cultureel gebied, in de omgangsvormen, in het openbare leven veel platvloersheid is en dat er veel onsmakelijks op de vrije markt wordt aangeboden. Wie onder de hier geldende omstandigheden daar iets aan zou wilen doen, zou eerst de Grondwet moeten veranderen.

De discussie over 'de tijd om te leven' en de normen en waarden, zoals die nu wordt gevoerd, heeft iets gratuits. Met de toestand waarin we nu verkeren, hebben we in grote mate bereikt wat we vier jaar geleden wilden hebben. Het is niet volmaakt. Willen we dan terug naar 1994? Zelf als dat zo zou zijn, zou niemand weten hoe het moest worden aangepakt. Maar we willen niet. Klachten over het gebrek aan 'tijd om te leven' en 'het verval van normen en waarden' zijn het overwegen waard als daarna een duidelijk alternatief in het vooruitzicht wordt gesteld. Dat is niet voor de verkiezingen gebeurd, erna evenmin en het zal ook niet gebeuren. En daarom is dit 'afwijzen' van de 24-uurs economie, de vrije markt en al het onheil dat men eraan toeschrijft tot nader order wat men met een woord van deze tijd beschrijft als een gimmick, een vrome gimmick van het onbehagen.

H.J.A. Hofland