HJA HOFLAND
Eerder verschenen
columns

DE DRAAD
JL HELDRING
YOUP VAN 'T HEK
KAREL KNIP
ELSBETH ETTY
ROEL JANSSEN

11 maart 1998

De Russische aanwezigheid

De vergissing, na 1990 in het Westen dikwijls gemaakt, is dat door de opheffing van de Sovjet-Unie en het verdwijnen van het communisme als wereldmacht het gedaan zou zijn met Rusland als grote mogendheid.

Het is zelfs moeilijk geweest deze vergissing niet te maken. Na meer dan veertig jaar Koude Oorlog, de absolute tegenstelling waaraan geen natie zich had kunnen onttrekken, had de tegenpool zich als het ware vanzelf opgeheven. Wat overbleef was in alle opzichten de ruïne van een gigant: militair, economisch en staatkundig. Een politieke leegte waardoor het Westen in verwarring raakte en met kunst en vliegwerk de NAVO tegen de middelpuntvliedende krachten moest worden behoed. Het was de tijd van het debat over het 'vijandbeeld' en vooral het gebrek daaraan.

Ieder debat heeft zijn conjunctuur. Over het vijandbeeld horen we niet veel meer. In plaats daarvan gaat het over de toekomst van de vrije markt, de globalisering van de economie, de schaalvergrotingen en hoe de naties zich in dit groeiend complex als identiteit en bestuurlijke eenheid zullen handhaven. Daarin lijkt het weleens alsof de buitenlandse politiek, het systeem en de ontwikkeling van de machtsverhoudingen tussen de naties van een tijd zijn die voorgoed voorbij is.

Intussen heeft Moskou iedere keer als zich daartoe de gelegenheid voordeed laten weten dat het nog aanwezig is - als mogendheid met globale belangen. In 1991 heeft Gorbatsjov tot het laatste ogenblik moeite gedaan de militaire actie tegen Saddam Hussein te voorkomen. In het Joegoslavische conflict hebben de Russen consequent partij gekozen voor de Serviërs, tot onder Amerikaanse auspiciën de Bosnische Serviërs (maar in feite vriend en vijand) voor het voldongen feit van de ingreep werden geplaatst. Daartegenover staat dat de uitbreiding van de NAVO onder Russische druk beperkt zal blijven. Het is op het ogenblik vrijwel ondenkbaar dat nog een plan zal worden gemaakt om meer leden van het vroegere Oostblok in het Westerse bondgenootschap op te nemen.

Dit jaar is het tegenspel van Moskou scherper. De technische hulp aan Iran bij de bouw van raketwapens en kerncentrales wordt voortgezet. Saddam kan op een Russische politiek rekenen die neerkomt op bescherming. De Doema stelt de ratificering van START 2 telkens uit. En nu Milosevic in Kosovo laat blijken dat er nog steeds een Joegoslavisch vraagstuk is, of liever een vraagstuk Milosevic, profiteert deze ongure staatsman opnieuw van de 'traditionele vriendschap tussen de Serviërs en de Russen'. Op de vergadering van de Contactgroep in Londen, waar de Russische minister niet is verschenen, zijn door het telefonisch verzet uit Moskou een paar maatregelen genomen waarvoor Milosevic zijn schouders ophaalt. Een lijn in de Russische buitenlandse politiek laat zien dat Moskou zich feitelijk tot bondgenoot maakt van een paar landen die in Washington als rogue nations bekend staan.

De continuïteit in Moskous buitenlandse politiek is na de ineenstorting van de Sovjet-Unie door de chaos betrekkelijk korte tijd onderbroken. Er zijn geen communistische partijen meer die in het buitenland het Sovjet-standpunt verdedigen. Er is geen imperialisme dat al dan niet door een ideologie wordt gedekt. Maar de koers die Rusland nu volgt is meer dan een rudiment uit de nalatenschap van Moskou voor 1989.

Iets meer dan vijf jaar geleden op de Stockholmse Conferentie over Veiligheid en Samenwerking in Europa heeft de toenmalige Russische minister van Buitenlandse Zaken, Kozyrev, een rede gehouden die de vergadering aan het schrikken maakte. Het Westen, zei hij, bemoeide zich te veel met zaken die het Westen niets aangingen, het stak zijn imperialistische neus in de Baltische vraagstukken, het moest nu eens afgelopen zijn met de boycot van de Serviërs, en de West-Europeanen en Amerikanen dienden ervan doordrongen te zijn dat Rusland als grote mogendheid zijn eigen nationale belangen had. De toon was die van de Koude Oorlog. Toen bleek dat het een practical joke van de Russische minister was, een 'retorische truc' om het gezelschap duidelijk te maken wat er zou kunnen gebeuren als in Moskou de nationalistische conservatieven aan de macht kwamen. Hij nam alles terug. De boodschap van Kozyrev was dat het Westen de Russen constructief met rust moest laten, dat wil zeggen zijn buitenlandse politiek praktisch bevriezen en de economische wederopbouw steunen.

De 'conservatieven' zijn niet aan de macht gekomen, Kozyrev is alweer een poosje geleden verdwenen, de economische betrekkingen tussen Rusland en het Westen zijn gestaag hechter geworden, maar intussen is er ook een bloedige oorlog in Tsjetsjenië gevoerd en Moskou frustreert de Westerse buitenlandse politiek waar het dit op beslissende momenten kan doen. En aan de andere kant zal de NAVO met drie vroegere landen van het Oostblok worden uitgebreid, als tenminste de Amerikaanse Senaat het verdrag gaat ratificeren. Er is een partij die dit een 'noodlottige vergissing' noemt (George Kennan), een besluit dat Rusland en het Westen uiteen zal drijven. De voorstanders - de Amerikaanse president, de betrokken nieuwe leden en onder andere de Nederlandse regering en de Tweede Kamer - achten het een verdere verankering van de veiligheid. Stemt straks de Senaat met de uitbreiding in dan kunnen we een verdere verharding van de verhouding met Rusland verwachten.

Worden inmiddels, zonder dat we het goed beseften, de nieuwe lijnen in de grote buitenlandse politiek getrokken (of de oude in een nieuwe omgeving min of meer gevolgd)? Een totale tegenstelling als die van de Koude Oorlog komt niet terug; het vijandbeeld uit die tijd is voorgoed verdwenen. Daarvoor is de wereld te verweven geraakt. Er gebeurt iets anders. Achteraf, na een jaar of acht bezien, heeft Rusland de nederlaag van de Koude Oorlog en de ineenstorting van de supermacht relatief goed geïncasseerd: zonder grote revoluties of oorlogen die 'de wereld schokten'. Het begint zich weer als grote mogendheid te laten gelden, onvermijdelijk. Zoals iedere grote mogendheid is het daarbij in het kiezen van zijn vrienden soms niet kieskeurig, als de situatie daartoe strekt: Milosevic, Saddam. Dat is een ouderwetse maar nog altijd werkende vorm van buitenlandse politiek - het 'spel der machten' dat we bijna ontwend waren geraakt. Rusland keert terug; daarom kan Amerika niet weg.

H.J.A. Hofland