HJA HOFLAND
Eerder verschenen
columns

JL HELDRING
ROEL JANSSEN
CS VRIJDAG
ELSBETH ETTY
YOUP VAN 'T HEK
KAREL KNIP
PAUL DE LEEUW
LEO PRICK

21 februari 2001

Het komend anti-amerikanisme

Er is een redelijke kans dat in Europa het anti-amerikanisme opleeft. Als het gebeurt, heeft dat de volgende oorzaken.

1. De nieuwe Amerikaanse president zal de wereld laten zien dat de enige supermacht er prijs op stelt iedereen zijn wil op te leggen. Is dat de bedoeling? Blijkbaar. Van de luchtaanval op Bagdad waren behalve de Britten, geen bondgenoten op de hoogte gesteld. Uit achterdocht, voorzichtigheid, minachting? Als het ene bewind een ander een klassieke 'klap in het gezicht' wil geven, dan is dit een voorbeeld dat meteen in de geschiedenis kan worden opgenomen. Het tot de orde roepen van Saddam was belangrijker.

Dreigde dan acuut gevaar? Waarschijnlijk niet. De president zelf en zijn woordvoerders hebben bij het bekendmaken van de aanval negen keer verteld dat het de aanval 'routine' was. Dat is door Amerikaanse commentators nageteld. Waarom zou de regering in Washington de bondgenoten voorspelbaar bruuskeren als het toch niet meer dan 'routine' was? Omdat Saddam nog een andere functie vervult dan bedreiger van de internationale veiligheid. Hij mag hinderlijk en gevaarlijk zijn; hij heeft in de Amerikaanse politiek ook bijzondere, binnenlandse waarde. Wil een Amerikaanse president laten weten dat hij niet soft is, dan is daar altijd Saddam om de vastberadenheid aan zich te laten bewijzen. In een politieke omgeving waar het imago van evenveel, soms groter belang is, dan de werkelijkheid, is iemand als Saddam een waardevolle kracht. Deze aanval zal de dictator niet de wereld uit helpen, noch het probleem van zijn aanwezigheid verkleinen. De nieuwe president heeft alleen laten weten dat niet met hem valt te spotten. Dat weten nu vriend en vijand.

2. De Amerikaanse buitenlandse politiek bestaat niet uitsluitend uit de verhouding tot Irak. Toen Bush jr. nog kandidaat was en zich op dit gebied liet adviseren door mevrouw Rice, conservatief van aanzienlijke reputatie, vroegen de Europese vrienden in de NAVO zich af waar het heen ging. Amerikaanse troepen weg uit Joegoslavië, was een van haar antwoorden. Dit vooruitzicht werd bij de bondgenoten gezien als een aanwijzing dat met Bush jr. zich een 'nieuw isolationisme' in Washington zou vestigen. Aan de andere kant maakt Europa zich ongerust omdat in de Kosovo-oorlog weer is bewezen dat 'wij' zonder de Amerikaanse militaire organisatie met ons allen niet veel waard zijn.

Vandaar dat in Europa voor de zoveelste keer met hernieuwde energie wordt gewerkt aan een eigen defensie, nu de 'snelle-interventiemacht' van 60.000 man, die op Europees politiek gezag zelfstandig zou kunnen opereren. Eerst zien dan geloven, zeggen de Europese veteranen. Toch is door deze, nu postmodern aangeklede oude plannen, weer ongerustheid in Washington ontstaan. Dat heeft de Amerikaanse minister van Defensie Rumsfeld deze maand in München laten blijken. Niet over deze 60.000 gewapende Europeanen zelf maakte hij zich zorgen, maar over de bevelsstructuur, en de mogelijkheid dat de Europese wapenindustrie de Amerikaanse zou dupliceren en daarmee beconcurreren. En dan is er altijd een kans dat, als gevolg van een zelfstandige Europese ingreep in een internationale crisis, de Amerikanen belast zouden worden met risico's die ze niet willen. Kortom: Amerika en Europa houden er op het gebied van de collectieve defensie ideeën op na, waarover gemakkelijk een openlijke en vruchteloze ruzie kan ontstaan.

3. Het besluit om verder te gaan met het grote antirakettensysteem, eens Star Wars genoemd, versterkt bij de Europese bondgenoten het vermoeden dat in Washington een nieuw concept van buitenlandse politiek vorm krijgt. Met 'isolationisme' in de oude betekenis van het woord, is het niet omschreven. Het is gegrondvest op de overtuiging dat Amerika de enige supermacht is, maar niet de benign nation waarvan Madeleine Albright repte. Dan wordt het een macht die in het buitenland ingrijpt als het 'nationaal belang' dat eist. Wat het nationaal belang is, wordt dan in hoge mate bepaald door wat in overeenstemming is met het conservatisme in de definitie van Bush.

Afgezien daarvan zijn er, om uiteenlopende redenen, in vrijwel de hele wereld behalve Washington, alleen tegenstanders van de jongste versie van Star Wars te vinden. Behalve China is Rusland de meest serieuze, zoals secretaris-generaal Robertson van de NAVO zojuist in Moskou heeft gehoord. Met Bush jr. wordt dit internationaal conflict scherper.

4. Er is grote kans dat het probleem Saddam en het Palestijnse vraagstuk zich vermengen. Herinneren we ons de Golfoorlog. Die werd gevoerd door de 'coalitie', in de voorafgaande maanden zorgvuldig gevormd. Vergelijken we de situatie van toen met die waarin Bush jr., nu, ter zelfbewijzing een paar bommen laat vallen, terwijl Israëliërs en Palestijnen de volgende fase van hun escalatie voorbereiden. Zou Saddam daarin geen kans zien, te grijpen wat hem in 1991 is ontgaan, het leiderschap van de Arabische wereld? Of hij slaagt, is een andere vraag. De rust bevordert het niet. De sympathie voor de Amerikanen in Europa evenmin.

5. Vergeleken bij de ideale samenleving van het compassionate conservatism van Bush jr. is Europa een groot Sodom. Cultuurverschillen tussen Amerika en Europa spelen een wisselende rol. Amerika kan een ideaal zijn, of een schrikbeeld. De manier waarop Amerika zijn macht ontplooit, heeft grote invloed. In het jaar van de Bevrijding hadden 'de' Europeanen een ander beeld dan in de tijd van senator McCarthy of tijdens de oorlog in Vietnam. Hoe directer Amerika zijn macht toont en dit vergezeld laat gaan van een demonstratie van morele voorbeeldigheid - nu de geestdrift voor de doodstraf, kruistocht tegen abortus - hoe groter de kans op een golf van anti-amerikanisme.

Het debuut van Bush jr. belooft op beide fronten - van macht en moraal - een opmerkelijke prestatie, zeker na acht jaar Clinton. Daarom moeten we rekening houden met een escalatie in verwijdering.

H.J.A. Hofland