HJA HOFLAND
Eerder verschenen
columns

JL HELDRING
ROEL JANSSEN
CS VRIJDAG
ELSBETH ETTY
YOUP VAN 'T HEK
KAREL KNIP
PAUL DE LEEUW
LEO PRICK

14 februari 2001

Het conservatief experiment

Conservatieven aller landen voelen zich een hart onder de riem gestoken door het aantreden van president George W. Bush. Het bewijst dat het conservatief reveil nu werkelijk is aangebroken. Het moreel verval dat in de jaren zestig is begonnen, zal met het compassionate conservatism worden gekeerd. Zoals ieder reveil belooft ook dit het herstel van normen en waarden, herleving van het persoonlijk verantwoordelijkheidsbesef, beperking van de staatsmacht ten behoeve van het zelfstandig individu, bestrijding van het gedogen, afschaffen van het homohuwelijk en samenlevingscontracten, in het algemeen gezegd, wat aan conservatieve kant tot 'de erfenis van de jaren zestig' wordt gerekend, en belastingverlaging.

Op sommige fronten is het conservatisme al in opmars sinds de jaren van Reagan en Thatcher, die de deregulering en de drastische besnoeiing van de verzorgingsstaat brachten. In welke mate de conservatieve economische politiek de oorzaak is van de grote welvaartsgolf, valt niet te bewijzen. De economische groei is het resultaat van een complex. Daartoe horen het einde van de Koude Oorlog, algemene depolitisering, de nieuwe communicatie, en het economisch optimisme dat in het midden van de jaren negentig over de hele geïndustrialiseerde wereld vaardig werd. Over de relatieve betekenis van een en ander kunnen we eindeloos ruzie blijven maken - wat ook gebeurt - maar het feit blijft, dat bij Reagan en Thatcher de wederopstanding van het conservatisme is begonnen. Bij de Britten was het bewind van Major een dood tij waarna het vernieuwde Labour van Blair de 'Derde Weg' heeft uitgevonden. Die bestond onder meer uit het plagiëren van bruikbare conservatieve denkbeelden en het overboord zetten van socialistische ballast. Op vergelijkbare manier heeft Clinton zich kunnen handhaven tegen de 'revolutie' van Newt Gingrich.

De beweging naar het centrum van de politiek heeft zich voortgezet, waarbij het centrum zelf niet onveranderd is gebleven. Een chronologische vergelijking van de partijprogramma's van traditioneel 'links van het centrum' kan leren hoe ver het politieke denken van het midden zich de afgelopen tien jaar naar rechts heeft bewogen. In zijn economische en sociale inhoud is, wat 'het midden' wordt genoemd, aan een nieuwe definitie toe. Wat een jaar of tien, twintig geleden nog onmiskenbaar, hoewel niet extreem rechts was, heeft daar een duidelijk overwicht gekregen. En wat toen duidelijk links was, schuift nog altijd verder naar dit nieuwe midden op. Langzaam maar zeker, zoals bij ons aan GroenLinks te zien is.

Dat zou de conservatieven tot tevredenheid kunnen stemmen. Maar zo is het niet. Na de omvangrijke terreinwinst op sociaal en economisch gebied richt de conservatieve aandacht zich nu opnieuw op de cultuur. Daar moeten ze een probleem oplossen. Hun aandacht richt zich op de erfenis van de jaren zestig, de aantasting van het normbesef, de oude waarden. Het traditionele cultureel complex werd toen aangevallen door een avant- garde van kunstenaars, schrijvers - met succes. Dat die intussen tegen de zestig lopen en niet meer allemaal de opvattingen zijn toegedaan die ze toen verdedigden, mag leedvermaak wekken, maar dat is geen politiek gegeven.

Er zijn grote culturele veranderingen door teweeggebracht, en die zijn niet allemaal in overeenstemming met de Tien Geboden. Dat is bevorderd, juist doordat op economisch en politiek terrein de conservatieven een zo groot succes hebben gehad. Kort gezegd: de ondernemers in de populaire cultuur - de film- en televisie-industrie, grote uitgevers en de nevenindustrie die de wereldcommunicatie exploiteert - hebben in de creativiteit van de jaren zestig een gebied van goudmijnen aangeboord. Daarbij is minder op de Tien Geboden gelet dan menig conservatief reveillist van nu lief is.

Niet alleen het politieke midden is van samenstelling veranderd; dat geldt ook voor de cultuur. Daar gelden andere omgangsvormen, maatstaven en grenzen dan enige tientallen jaren geleden. Het probleem van het conservatisme is, dat het met zijn winst op politiek en economisch gebied culturele veranderingen heeft bevorderd, die door in het bijzonder een deel van de media-industrie intensief zijn uitgebuit. Anders gezegd: conservatieven die hebben geijverd voor deregulering, enz. zijn medeverantwoordelijk voor toestanden die ze nu willen bestrijden. Enig gewetensonderzoek van de reveillisten (zoals ze dat van anderen vragen) zou hun 'voorbeeldfunctie' overtuigender maken.

Het conservatief reveil maakt het zich gemakkelijk, ten eerste door aan deze medeplichtigheid voorbij te gaan. En daarna vooral door zich te beperken tot algemene voorschriften en idealen, zonder aan te geven hoe die uitgevoerd en verwezenlijkt moeten worden. Een code voor Hollywood, de girlie magazines verbieden, de arbeid reorganiseren zodat moeder de vrouw of vader de man weer het huishouden doet en voor negentig procent van de opvoeding verantwoordelijk is, grenzen stellen om te voorkomen dat de inkomensverschillen groeien tot in het obscene, ongehuwde moeders naar het spinhuis, werklozen in de heropvoeding, de charitas terug naar de kerken en de kerken weer vol door een gerichte herziening van het onderwijs. Dat zijn denkbare consequenties als een reveillistisch conservatisme een vorm zou krijgen waarin het zich als politieke macht kon laten gelden.

Een fundamentalistisch conservatisme waartoe het bewind van George W.Bush aanleg vertoont, is een politiek experiment dat kan aantonen in welke mate het conservatief reveil levensvatbaar zal zijn. Om geloofwaardig te blijven moet het zich houden aan de strikte morele maatstaven die het zichzelf heeft opgelegd, en de meer dan vijftig procent van de kiezers die op de tegenpartij hebben gestemd in het nieuwe gareel brengen. Dat is ook een culturele revolutie.

H.J.A. Hofland