HJA HOFLAND
Eerder verschenen
columns

DE DRAAD
JL HELDRING
YOUP VAN 'T HEK
KAREL KNIP
ELSBETH ETTY
ROEL JANSSEN
CS VRIJDAG
LEO PRICK

19 januari 2000

Na de fase van het anarchisme

Omstreeks 1995, misschien nog eerder, kon er niet meer aan worden getwijfeld: met Internet en e-mail was werkelijk een omwenteling in de communicatie begonnen. Dat America On Line (AOL) zich Time Warner heeft aangeschaft en daarmee tot een van de grootste conglomeraten ter wereld is geworden, is in dit korte perspectief bezien, de voorlopig omvangrijkste bevestiging van deze revolutie. De megaverzwelging is ook een bewijs dat de revolutie een wending heeft genomen.

Aan het begin stonden de digitale idealisten. Met dit nieuwe gereedschap van de communicatie werd eindelijk de mogelijkheid gegeven het geschreven woord wereldwijd van al zijn belemmeringen te bevrijden. Met Internet kan iedereen zich aan de censuur van dictator en priester, politiek en moraal onttrekken. De radicaalsten onder de idealisten zagen de dageraad van het mondiale anarchisme in de volstrekte vrijheid van woord en beeld. Daarin hadden en hebben ze zich niet helemaal vergist. Digitale boodschappen van onderdrukte minderheden en porno-sites bewijzen dat allerlei censuur zijn macht heeft verloren. Maar kunnen we ook deze aankoop van AOL in deze visie van de idealisten onderbrengen?

Iedere grote uitvinding die het openbaar belang raakt, beleeft in haar toepassing om te beginnen een anarchistische fase, zei de econoom Maarten Schinkel. Dat geldt bijvoorbeeld voor de Coltrevolver, de particuliere auto, de radio en nu ook Internet. Dan komt een lange reeks van aanpassingen met tot besluit de aanvaardbare disciplinering. Het probleem van de Colt is in Amerika nog niet opgelost. Het gebruik van radiozenders is door iedere staat zorgvuldig gereglementeerd. Wat particulieren met vergunning via hun 'bakkie' aan medeliefhebbers bekend maken heeft met anarchie niets te maken. Piratenradio is platter dan plat. En het gebruik van het andere grote communicatiemiddel, de televisie, gehoorzaamt aan de wetten en de moraal van het betrokken land en de economie. Zou het met Internet anders gaan?

Verdedigers van de nieuwe vrijheid - niet noodzakelijk het anarchisme - wijzen op Matt Drudge, die met zijn Drudge Report op Internet twee jaar geleden het nieuws bekendmaakte dat zich tot het Lewinsky-schandaal heeft ontwikkeld. Het is leerzaam te zien wat sindsdien van hem is geworden. Hij had nog één nieuwtje: over de vlek op Monica's jurk. Hij sloot een contract met Fox News Channel van Rupert Murdoch die niet als anarchist geboren, noch getogen is. Nadat Drudge een jaar niets anders dan sensationele, onpublicabele kletspraat had weten te produceren, werd de verbintenis geruisloos verbroken. Ik ontleen deze bijzonderheden aan een artikel van Frank Rich in de New York Times (4 december 1999).

Eenlingen die zich op het ingewikkelde terrein van de massamedia wagen - het kan jammer zijn maar zo is het nu eenmaal - ontpoppen zich na mogelijkerwijs een opzienbarend begin, meestal als querulanten of erger - een paar grote uitzonderingen als I.F.Stone met zijn Stone's Weekly daargelaten. Maar die richtte zich dan ook voornamelijk tot zijn kritische vakgenoten. Degenen van Drudge's categorie verspelen de publieke belangstelling door een inflatie van onzin, ook op Internet.

Het ontstaan van het conglomeraat AOL-Time Warner met zijn vertakkingen in alle media, van film en video en geluid, tot televisie en nu Internet, wijst erop dat de anarchistische fase van de digitale revolutie ten einde loopt. In dit geval wordt de omwenteling niet gedisciplineerd door de wetten van de staat (want die worden niet overtreden) of de publieke moraal (deze massamedia zullen zich ervoor hoeden die te beschadigen), maar door de economie. Iedere schaalvergroting vindt haar laatste rechtvaardiging in het vooruitzicht op de versterking van de betrokken ondernemingen: het één plus één is drie. Bij iedere schaalvergroting gaat het tenslotte, zoals in iedere winkel, om verhoging van het rendement door het vergroten van de afzet met minder kosten. In de massamedia begint het met het bereiken en vasthouden van het miljoenenpubliek. Daardoor dreigt bij iedere schaalvergroting een beperking van de verscheidenheid aan producten en een angstvallig vermijden van alles wat de klant onwelkom is.

AOL-Time Warner produceert onder andere nieuws en entertainment. Het nieuws zoals dat door de grote televisiemaatschappijen wordt gebracht, is vaak niet slecht maar ook niet goed en altijd gemunt op het zoveel mogelijk vasthouden van de klandizie. Dan is er de hybride vorm van nieuwsvoorziening, bekend als infotainment, en daarna komt het onversneden entertainment. De hele wereld, voorzover van televisie voorzien, kijkt het liefst en het langst naar entertainment en liever niet naar ingewikkelder nieuws. Het ontstaan van een gigant als AOL-Time Warner maakt het waarschijnlijker dat de productie van entertainment en 'verteerbaar' nieuws met analyse en commentaar zich zal voortzetten. Dit bevordert de eenvormigheid van het publiek; het wordt commercieel gecollectiviseerd (in plaats van, zoals de courante theorie wil, 'geïndividualiseerd'). Ten tweede vormt het conglomeraat een eenheid 'in zichzelf'. Dat wil zeggen: het zou kunnen voorkomen dat in zijn nieuwsvoorziening CNN voorzichtiger met de belangen van AOL omspringt dan de objectiviteit gebiedt.

Vandaar dat het verschijnen van de gigant veel twijfel en kritiek in de Verenigde Staten heeft veroorzaakt. Na de fase van het idealistisch anarchisme met de passende illusies, komt die van de commerciële disciplinering met een sluipende gelijkschakeling, waarin een overigens welvarend publiek op een 'entertainment-proletariaat' begint te lijken. Natuurlijk, iedere werkelijke vernieuwing gaat ook gepaard met haar eigen nachtmerrie. Krachten roepen tegenkrachten op. Ook leert de ervaring dat bij iedere schaalvergroting in de media de samenstellende delen zich beter bij voorbaat kunnen wapenen tegen een sluipende uitholling. De expansie eist, soms onverbiddelijk, haar eigen gehoorzaamheid. Dat gaat ten koste van de economisch zwakste identiteiten, ongeacht wat ze te vertellen hebben.

H.J.A. Hofland