ELSBETH ETTY
Eerder verschenen
columns

DE DRAAD
JL HELDRING
HJA HOFLAND
YOUP VAN 'T HEK
KAREL KNIP
ROEL JANSSEN

6 februari 1999

Heleens hemd

Heleen Dupuis is doctor in de godgeleerdheid, hoogleraar medische ethiek aan de Rijksuniversiteit Leiden en kandidaatlid van de Eerste Kamer voor de VVD . Ook los van deze, niet geringe, kwalificaties hecht ik al geruime tijd belang aan haar bijdragen aan het openbare debat. Zij brengt nogal eens ferme en frisse standpunten naar voren. Bijvoorbeeld in discussies over medische ethiek, waarbij ze hamert op de autonomie van het individu.

Ik spits trouwens wel vaker mijn oren als ik een ethicus aan het werk hoor. Het lijkt me een intrigerend vak, raadselachtig zelfs. Waarop baseert iemand 'ethische' uitspraken? Ieder mens is, denk ik, in meer of mindere mate begiftigd met een idee van goed en kwaad. 'Der Mensch, in seinem dunklen Drange, ist sich des rechten Weges wohl bewusst', schreef Goethe. Moordend, plunderend, stelend weet zelfs de zwaarste crimineel in een onbewaakt moment waarschijnlijk wel dat hij 'ergens' fout zit.

Een ethicus kan je - zo stel ik me voor - helpen bij het nadenken over gewetensvragen. Wat volgens mij niet kan, is dat een professor in de ethiek als het ware ex cathedra verkondigt wat goed of fout is. In ieder geval blijf ik dan zitten met de vraag waarom een ethicus beter bevoegd zou zijn daarover te oordelen dan ieder ander, er vanuit gaande dat ieder mens een geweten heeft. Maandag maakte Heleen Dupuis deel uit van 'Het Schaduwkabinet', een discussieprogramma op televisie onder leiding van Felix Rottenberg. Het ging over het asielbeleid. Omdat het een relatief nieuw probleem betreft, dat nog lang niet is uitgekristalliseerd, is het moeilijk om ijkpunten te vinden: wat is een ethisch verantwoorde houding? Juist in dat soort nieuwe, ingewikkelde vraagstukken kan de rol van een onafhankelijk denkende ethicus nuttig zijn om je eigen denken aan te scherpen.

Opnieuw spitste ik dus mijn oren. Ik geef een klein stukje van het debat weer waarin behalve Dupuis haar partijgenoot Bolkestein en asielrechter W. van Bennekom het woord voeren.

Dupuis: ,,Vooral de sociaal-democratie durft niet toe te geven dat je het leed van mensen moet kunnen relativeren. De sociaal-democratie moet meer opkomen voor de eigen burgers en hun belangen. We zijn te dol op slachtoffers, op alles wat we kunnen helpen (...)''

Rottenberg: ,,U bent een wetenschapper die geëerd wordt in Nederland.'' Dupuis: ,,We moeten pas op de plaats maken en aan onszelf denken. Nederland loopt vol, dus moeten we daar wat aan doen. Dat is niet politiek correct, maar het moet gezegd worden.''

Rottenberg: ,,Welke morele vraag moet centraal staan?''

Dupuis: ,,De allereerste morele vraag is: voor wie zijn wij eigenlijk verantwoordelijk als Nederlandse samenleving? En, punt twee, wat houdt dat in? De derde vraag is: wat zijn de fundamentele belangen die wij als Nederlandse samenleving bereid zijn in te leveren?''

Van Bennekom: ,,Tot onze morele verantwoordelijkheid behoort het naleven van internationale verdragen.''

Dupuis: ,,Maar waarom moeten wij daarbij het braafste jongetje van de klas zijn?''

Bolkestein: ,,Wij zijn in de eerste plaats verantwoordelijk voor de eigen regio en in de tweede plaats voor wat daar buiten gebeurt.'' Dupuis: ,,Hoe verder iemand van je afstaat, hoe minder verantwoordelijk je bent. Het meest verantwoordelijk ben je voor je eigen kinderen.''

Van Bennekom: ,,Waarom ben je meer verantwoordelijk voor vluchtelingen uit Kosovo dan voor vluchtelingen uit Rwanda?''

Zo ging dat nog even door, tot Dupuis een moratorium voorstelde op de toelating van asielzoekers, wat (dat wist zij kennelijk niet) veronderstelt dat Nederland het Vluchtelingenverdag eenzijdig opzegt.

De woordenwisseling maakte het voor mij nog raadselachtiger wat ik nu eigenlijk onder ethiek moet verstaan. Dupuis zat in het forum als ethica. Dat is wat haar uitspraken gezag verleent. Daaruit moet je de conclusie trekken, dat haar ethiek neerkomt op: 'Het hemd is nader dan de rok'. Of was dit geen ethische, maar een zuiver politieke uitspraak, verpakt in een professoraal gezagsargument (een drogreden dus)?

Trad Dupuis op als onafhankelijk denker of als VVD -politica, sprekende pop van Bolkestein? Ze maakte een (politieke) belangenafweging. Dat is vanzelfsprekend haar goed recht als politica. Maar wat, ik vraag maar even door, heeft een opvatting die louter voortkomt uit de erkenning van een belang met ethiek te maken? Ik dacht dat ethiek voortkomt uit een innerlijke drang, die geen rekening houdt met erkende belangen.

Belangen afwegen: dat doet het openbaar bestuur en anders de rechtspraak. Voor een ethicus die politieke belangen afweegt, verlies ik direct mijn belangstelling. Mijn interesse in de ethiek begint daar, waar het belang ophoudt. De waarde van een moreel oordeel is af te meten aan de kracht van het tegenovergestelde oordeel, maar iemand wiens morele oordeel louter wordt ingegeven door inzicht in zijn belangen is geen ethicus - dat is een egoïst die handelt uit welbegrepen eigenbelang'.

Neem de onthullingen over de Bijlmerramp tijdens de parlementaire enquête: de belangen die in het geding waren bij het verzwijgen, het bedrog, de schending van het staatsrecht kunnen nog zo groot geweest zijn, als 'ethisch' argument deugen ze bij voorbaat niet.

Wat Heleen Dupuis in Het Schaduwkabinet deed, is wat juristen zo mooi 'détournement de pouvoir' noemen: het gebruiken van een bevoegdheid (in haar geval die van hoogleraar ethiek) voor een ander doel (het oplaten van een VVD -ballonnetje). Er bestaat trouwens ook een verschijnsel dat je 'rechtsmisbruik van de machtelozen' zou kunnen noemen, eveneens een vorm van 'détournement': het gebruiken van een recht voor een ander doel dan waarvoor het is ingevoerd. Het gebruik van het Vluchtelingenverdrag voor andere doelen dan ontkomen aan vervolging, zet de naleving van dat verdrag zwaar onder druk. Daar heeft Dupuis weer gelijk in.

Maar is er een ethicus, die mij kan uitleggen op welke morele gronden ik er aanspraak op kan maken hier in welstand te leven, terwijl elders mensen creperen? Politici die menen dat te kunnen zijn er al genoeg.

Elsbeth Etty