ELSBETH ETTY
Eerder verschenen
columns

DE DRAAD
JL HELDRING
HJA HOFLAND
YOUP VAN 'T HEK
KAREL KNIP
ROEL JANSSEN

30 januari 1999

Hoer van de eeuw

Mata Hari was weer in het nieuws. Dat is geen nieuws, het is de hele eeuw niet anders geweest. In 1905, toen ze als zwoele danseres doorbrak in het Parijse uitgaansleven, was de oogverblindende in 1876 in Leeuwarden geboren Margaretha Zellen al het troeteldier van de pers. De NRC

beschreef haar indertijd als ,,een lang en slank, chic jong meisje, mooi, donker, interessant, levendig''. De nooit aflatende belangstelling dankt ze aan haar dood in 1917 voor het vuurpeloton in Vincennes. Andere wufte danseressen van vroeger zijn verdwenen ,,als de sneeuw van weleer'', aan Mata Hari zijn meer dan drieduizend Internetsites gewijd.

In de ochtend van 15 oktober 1917, ruim drie maanden nadat ze door een Franse militaire rechtbank ter dood was veroordeeld wegens spionage voor de Duitsers, werd de executie voltrokken. Ze had, in haar mooiste kleren, ongeblindoekt en met opgeheven hoofd de kogelregen afgewacht. Kort ervoor had ze de non die haar in de gevangenis verzorgde meegedeeld: ,,Wees maar niet bang zuster, ik zal weten te sterven zonder te wankelen. U gaat een mooie dood zien.''

Het nieuwste Mata Hari-nieuws kwam uit de woensdag openbaargemaakte archieven van de Britse geheime dienst MI5. De eeuwige twijfel of de Leewardense deerne echt een dubbelspionne is geweest, kreeg nieuw voedsel. Er zijn geen aanwijzingen in de archieven gevonden dat zij daadwerkelijk voor de Duitsers heeft gespioneerd. De Franse militaire aanklager Bouchardon had geen enkel bewijs tegen haar. Zij zou dus onschuldig zijn geëxecuteerd. Het staat vast dat Mata Hari, zeker internationaal, de beroemdste Nederlandse vrouw van de eeuw is. Sterker, haar faam zal tot diep in de volgende eeuw reiken. In 2017 gaan de Franse archieven open en staan de kranten opnieuw vol van haar. ,,Na honderd jaar zullen er ongetwijfeld nog mensen geïnteresseerd zijn in het ware verhaal van deze wonderbaarlijke vrouw die zo tragisch aan haar einde kwam in Vincennes'', schreef Marijke Huisman in haar vorig jaar verschenen boekje Mata Hari (1876-1917): de levende legende. Zij vraagt zich af waaraan deze femme fatale haar wereldfaam eigenlijk dankt. Een meneer die de permanente Mata Hari- tentoonstelling van het Fries Museum in Leeuwarden bezocht, had bijvoorbeeld geen goed woord over gehad voor deze ,,omhooggevallen juffrouw''. ,,Nee'', zei deze anonieme moraalridder, ,,dan de socialiste Henriëtte Roland Holst of de Groningse voorvechter van vrouwenkiesrecht, Aletta Jacobs. Dat waren pas vrouwen die iets tot stand hadden weten te brengen.''

Begin deze maand publiceerde het Historisch Nieuwsblad een enquête onder honderdvijftig door de redactie voor deskundig gehouden Nederlanders over de belangrijkste vrouw van de eeuw. De uitkomst had niet keuriger kunnen zijn. Koningin Wilhelmina stond bovenaan, op de voet gevolgd door Aletta Jacobs. Ook Roland Holst haalde de top tien. Ik had ook een lijstje gemaakt, waar Aletta Jacobs en Roland Holst prominent op figureerden.

Geen Mata Hari te bekennen. Maar als we eerlijk zijn, moeten we toegeven dat een hoer en een spionne alle inspirerende, gewichtige, geleerde en begaafde vrouwen die de eeuw in Nederland heeft voortgebracht, in faam verre overtreft. Haar naam en beeltenis zijn gebruikt voor parfums, likeuren, sigaren en koekblikken. Filmsterren als Greta Garbo (1932), Jeanne Moreau (1964) en Sylvia Kristel (1984) vertolkten de rol van Mata Hari en zowel in Nederland als daarbuiten verschijnen om de haverklap boeken over dit symbool van het Belle Epoque.

Voor de meneer die de omhooggevallen juffrouw, de exotische danseres en demi-mondaine afzette tegen de strijdbare Aletta Jacobs en de edele dichteres Henriëtte Roland Holst, heb ik een verrassing. Mata Hari en Roland Holst hadden, zij het indirect, met elkaar te maken. Cherchez l'homme!De man is in dit geval Will van der Schalk, bankier te Amsterdam. Volgens Jan C. Brokken, auteur van de biografie Mata Hari. De waarheid achter een legende (1975), ,,versierde'' de Franse spionne (dat was ze in ieder geval wel) Van der Schalk in augustus 1914. ,,Ik ben een Russische vluchtelinge, zei zij tegen hem. De bankier kreeg medelijden, voorzag haar van de nodige toiletten en installeerde haar in het Victoria Hotel. Hoffelijk als hij was, liet hij zijn 'Russische' maîtresse heel Nederland zien. Toen hij erachter kwam dat zij Holland beter kende dan hij, maakte hij een einde aan de verhouding. De bankier toonde zich overigens een goed verliezer. Als dank voor de aangename uren die hij met haar in het 'Victoriaanse' bed had doorgebracht, mocht zij alle geschenken houden.''

Ook Huisman vertelt, zij het in een enigszins afwijkende versie, dat de bankier en de danseres kort na het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog een affaire hadden. Mata Hari, berooid uit Berlijn in Amsterdam aangekomen, merkte tijdens een wandelingetje dat zij werd gevolgd door een man - de bankier Van der Schalk.

Als ik me niet vergis zijn Huisman noch Brokken op het idee gekomen dat deze figuur de broer van Henriëtte Roland Holst-Van der Schalk was. Het is onwaarschijnlijk dat hij de spionne als toevallig hengstende voorbijganger is nagelopen. Weliswaar behoorde de bankier, in de woorden van Adriaan Roland Holst, tot ,,een groep mondaine bachelors'', maar hij was tevens voorzitter van de vriendschapsvereniging Nederland-Frankrijk en een fanatieke francofiel. Ooit zal blijken dat de affaire tussen hem en onze beroemdste courtisane allesbehalve toevallig is geweest. Toen ik deze week in de krant las dat het Deuxième Bureau, de Franse geheime dienst, Mata Hari in Nederland door een speciale agent in de gaten liet houden, vroeg ik me af of broer Van der Schalk die speciale agent is geweest. De rekeningen die hij voor haar betaalde, waren mogelijk niet alleen een vergoeding voor seksuele diensten.

In ieder geval moet zijn naam prijken op de onafzienbare lijst van Mata Hari's minnaars die zich in de dossiers van de Britse geheime dienst bevindt. Zijn zus Jet draait zich om in haar urn.

Elsbeth Etty