ELSBETH ETTY
Eerder verschenen
columns

DE DRAAD
JL HELDRING
HJA HOFLAND
YOUP VAN 'T HEK
KAREL KNIP
ROEL JANSSEN

5 december 1998

Hortensia, Isabel, Fabiola

Premier Kok had tranen in zijn ogen toen hij afgelopen zondag de 81-jarige Hortensia Allende ontmoette in Santiago de Chili. Hij greep met beide handen haar uitgestoken hand vast en kon bijna niet uit zijn woorden komen. De handelsmissie en de kooplieden die denken dat alle politiek machtspolitiek is, zullen het wel sentimenteel vinden. Misschien ís het ook wel sentimenteel. Het is toch alweer 25 jaar geleden, nietwaar, dat door toedoen van Pinochet Allende zich gedwongen zag een eind aan zijn leven te maken of (helemaal opgehelderd is het nooit) omkwam bij de verdediging van het presidentiële paleis.

Toen ik de broze Hortensia na haar gesprek met Kok op televisie zag, was ik ook geraakt, zonder goed te begrijpen waarom. Misschien was het uit bewondering voor de waardigheid waarmee ze zich in de zaak-Pinochet zonder een zweem van wraakzucht uitsprak tegen straffeloosheid en voor gerechtigheid. Recht, daar gaat het inderdaad om, niet om persoonlijke sentimenten. Het recht wordt natuurlijk altijd maar weer in de wielen gereden door pragmatische en machtspolitieke overwegingen. Daarom schrok ik ervan dat mevrouw Allende pardoes zei dat Pinochet niet aan Spanje moet worden uitgeleverd, maar in Chili zelf hoort te worden berecht. Alle specialisten in het internationale recht zijn ervan overtuigd dat het terugsturen van Pinochet naar Chili neerkomt op straffeloosheid. Natuurlijk weet mevrouw Allende dat beter dan wie ook.

Terwijl ik me zat af te vragen waar ik mij in hemelsnaam over opwind (laat de Chilenen zelf uitmaken wat ze met hun beulen doen), bekroop me het onaangename gevoel dat Hortensia Allende zich ondergeschikt maakt aan het partijbelang van de Chileense socialisten die tactische kwesties (moeten?) afwegen tegen gerechtigheid. Uit het oogpunt van de Chileense socialisten kan dat legitiem zijn. Het kan ook heel flink en onbaatzuchtig zijn van Hortensia, maar ik hoop - toegegeven: op veilige afstand - dat nu eens recht boven machtspolitieke overwegingen prevaleert. Dat kan, dankzij de Britse Law Lords die het beroep van Pinochet op onschendbaarheid afwezen.

Je durft het haast niet te hopen, maar ik hoop het niettemin: dat hun uitspraak maat- en toonaangevend is voor dit fin de siècle. Aan het eind van een eeuw waarin de rechten van de mens zo massaal en gruwelijk zijn geschonden, kan op de valreep nog iets worden goedgemaakt. Dictators en ex-dictators staan niet boven het internationale recht. Want, zei het hoogste Britse rechtscollege: wat is de zin van internationaal recht, als dat niet zou gelden voor (oud-)staatshoofden? Betrekkingen tussen soevereine staten, de politieke verhoudingen in Chili en andere praktische bezwaren lijken de toepassing van het internationale recht in de weg te staan, maar het kán. De Britse minister van Binnenlandse Zaken, Jack Straw, die komende week moet beslissen over uitlevering van Pinochet aan Spanje, zou dan moeten redeneren dat het recht het primaat heeft boven de politiek. Hij zou de zaak verder aan de rechters kunnen overlaten (namelijk door toe te stemmen in de uitlevering van Pinochet aan Spanje, waarna de rechterlijke macht weer aan de beurt is).

Hortensia Allende beriep zich in haar pleidooi om Pinochet niet aan Spanje uit te leveren op ,,de wens van alle Chilenen''. Dat begrijp ik niet goed. Haar dochter, de 53-jarige sociologe Isabel Allende, die namens de Socialistische partij in het Chileense parlement zit, liet na de uitspraak van de Law Lords weten ,,vurig te hopen'' dat Pinochet in Spanje voor de rechter komt. ,,Het is geen kwestie van wraak'', zei ze in El País. ,,Het is een principezaak: dat het recht zijn loop krijgt. Ik had liever gezien dat hij in Chili was berecht, maar dat is daar nu eenmaal niet mogelijk.''

Ook de Chileense advocate en activiste voor de rechten van de mens Fabiola Letelier is ervan overtuigd dat een proces in Chili geen kans maakt. Fabiola is de zus van de door Pinochets geheime dienst, DINA , vermoorde Chileense oud-minister Orlando Letelier. Drie jaar na de militaire staatsgreep tegen de regering-Allende werd hij in Washington opgeblazen met een autobom. Orlando was geen onbekende in Nederland. Als directeur van het Transnational Institute voerde hij hier actie tegen de Chileense junta en maakte hij vrienden. Enkele van hen hadden Fabiola Letelier deze week in Amsterdam uitgenodigd om in kleine kring haar verhaal te kunnen doen. De familie Letelier wil dat Pinochet als opdrachtgever tot de moord op Orlando wordt berecht. Op de oproep van Hortensia Allende om Pinochet in Chili te berechten, reageerde Fabiola Letelier met ongeloof. ,,Iedereen weet dat dit uitgesloten is'', zei ze. Zelfs als de Chileense overheid alsnog, onder internationale druk, een proces tegen de oud-dictator aanspant, kan dat onmogelijk een eerlijk proces zijn. Het zou namelijk gevoerd moeten worden voor een militair tribunaal door officieren die Pinochet eren als 'held' en 'weldoener van het leger'.

Hortensia, Isabel en Fabiola willen alle drie hetzelfde, dat het recht zijn loop heeft. Laat deze verschrikkelijke eeuw maar eindigen met de vaststelling dat tirannen niet onschendbaar zijn. Laat niet het cynisme over de Universele Verklaring van de rechten van de mens, maar de geest van die verklaring het slotwoord spreken.

Ik heb de afgelopen dagen vaak gedacht aan de laatste woorden van Salvador Allende op 11 september 1973. Vlak voordat de aanval op zijn presidentiële paleis begon, klaagde hij het verraad van Pinochet aan in een radiotoespraak.

Hij zei: ,,Ik ben niet bitter, maar teleurgesteld. Mijn woorden zijn een moreel oordeel over de militairen die een eed van trouw aan Chili zwoeren en nu verraad plegen. Zij hebben de macht en kunnen ons in slavernij brengen. Maar zij kunnen de maatschappelijke processen in de wereld niet stoppen. Niet met misdaden, niet met wapens. Vroeg of laat zal de gerechtigheid zegevieren. Dit zijn mijn laatste woorden en ik ben er zeker van dat dit offer een morele les zal inhouden.''

Elsbeth Etty