ELSBETH ETTY
Eerder verschenen
columns

JL HELDRING
HJAHOFLAND
ROEL JANSSEN
CS VRIJDAG
YOUP VAN 'T HEK
KAREL KNIP
PAUL DE LEEUW
LEO PRICK

6 januari 2001

Geluk is geen recht

Vorige week is deze rubriek niet verschenen omdat ik met vakantie was. Even naar Rome was de bedoeling, maar in werkelijkheid heb ik de kerstdagen grotendeels doorgebracht op de afdeling hartbewaking van een Amsterdams ziekenhuis waar ik 'm zat te knijpen als een ouwe dief. Mijn grote liefde lag er met een hartinfarct aan de monitor pijn te hebben en cynische grappen te maken. Zelden ben ik zo bang geweest, ik dacht dat hij het nieuwe jaar niet zou halen.

Eigenlijk vind ik dit te particulier om over te schrijven (het gaat naar omstandigheden alweer redelijk met mijn man, dank u), ware het niet dat al het nieuws waarmee in 2001 het openbare leven begon, nu eenmaal afkomstig was uit ziekenhuizen. Elke nieuwsuitzending stond bol van medische bulletins over slachtoffers van de Volendamse cafébrand. Ik realiseerde me dat het niet zoveel uitmaakt om welke reden je angstig, om niet te zeggen doodsbenauwd bent over de gezondheid van dierbaren, of het nu ziekte is, een ongeval, een massale catastrofe. Het is de nabijheid ervan die je doordringt van de kwetsbaarheid en terloopsheid van ieder leven en al het levensgeluk. Ik ben het dan ook niet eens met de kritiek dat wat koningin Beatrix over ditzelfde onderwerp in haar kersttoespraak opmerkte, te algemeen en te vaag was. Zij zei: "De behoefte aan veiligheid is algemeen menselijk. Als het even kan willen wij risico's mijden en tegenslag uitsluiten. Toch blijkt steeds opnieuw dat ziekte en ellende niet uit het bestaan zijn te weren." Clichés, zonder twijfel, maar hoe waar. Volgens de critici had Beatrix de ziekte van haar man en de ramp in Enschede expliciet moeten noemen. Waarom eigenlijk? Nu ging wat zij zei ook over mijn man en, profetisch welhaast, over Volendam. We wensen elkaar gelukkig nieuwjaar, beseffend dat dit niet iets vanzelfsprekends is. Je kunt er geen aanspraak op maken dat de wens in vervulling gaat. In het Hemeltje duurde het geluk van het nieuwe jaar nog geen half uur. Waren de risico's te mijden, was de tegenslag uit te sluiten? In antwoord op die vraag rukken de clichés in slagorde op: geluk is niet te koop, niet te huur, niet te verzekeren, niet te beleggen, niet te bestellen, je kunt geen call-opties en geen put-opties op geluk nemen.

Geluk is geen recht luidt de titel van een kort artikel in een juridisch tijdschrift dat prof.mr. Jenny Goldschmidt vijf jaar geleden publiceerde. Als voorzitter van de Commissie Gelijke Behandeling is zij zo ongeveer de kampioen van subjectieve rechten als het recht op gelijk loon, het recht op zelfbeschikking, het recht op onderwijs, het recht op zorg. Niet op geluk. Wie is er verantwoordelijk als onze wensen, alle medische en technologische verworvenheden ten spijt, toch niet vervuld worden, vroeg Goldschmidt zich af. Zij waarschuwde daarmee tegen de sinds de jaren negentig om zich heen grijpende gedachte, dat er een allesdekkende verzekering bestaat tegen de risico's van het leven, tegen verdriet, teleurstelling, eenzaamheid. Wie zou die allesdekkende verzekering moeten bieden? Ach natuurlijk, de overheid. Als je niet aanvaardt dat ziekte, ellende en dood onvermijdelijk horen bij het bestaan, kom je al snel uit bij een vergoddelijking van de wet- en regelgeving, de rechtshandhaving, het bestuur, de inspecties, het collectief, de gejuridiseerde samenleving. Zo maakt het solidariteitsbeginsel van de verzorgingsstaat plaats voor het schuldbeginsel van de claimsamenleving.

Met betrekking tot de overheid is er in toenemende mate sprake van een omgekeerde bewijslast in geval van rampen, ongelukken, ziekten van mensen, vee en gewas: a priori ligt de schuld bij het openbaar bestuur. Nu is het natuurlijk altijd mogelijk dat rampen het gevolg zijn van verwijtbaar, onrechtmatig of zelfs strafbaar handelen of nalaten van ambtenaren of politici.

Ik bedoel niet dat de overheid verheven is boven welke vorm van verantwoordelijkheid dan ook. Maar het stuit me tegen de borst dat er al bij voorbaat van een collectieve aansprakelijkheid - in de zin van schuld, niet in de zin van een plicht tot solidariteit - wordt uitgegaan. Letselschade-advocaten hebben daar beroepshalve een handje van en van hen is het begrijpelijk: zoek daar schuld, waar geld te halen valt. Wat me tegenstaat, is de vertaling van rampspoed, pech en ongeluk in juridische claims. Goldschmidt schreef in '95 dat hier een grens aan moet worden gesteld "omdat het recht op geluk gelukkig niet bestaat".

Naarmate de overheid meer regelt, is zij vaker aansprakelijk voor de naleving van de regels. Regelt zij minder, dan is zij hoe dan ook schuldig wegens het ontbreken van regels. Er is altijd wel wat te vinden. De schuldkwestie is echter niet alleen een juridische, maar ook een politieke. Men kan bijvoorbeeld van de cafébrand in Volendam het poldermodel de schuld geven, zoals GroenLinks doet. Het gemeentebestuur van Volendam zou te lang in discussie zijn gebleven over de brandveiligheid. "Dat is het poldermodel in het kwadraat", zei W. Klapper, de fractievoorzitter van deze partij in de gemeenteraad.

Men kan ook het paarse kabinet de schuld geven, zoals minister Pronk is beschuldigd van de vuurwerkramp in Enschede. "Waarom is het regelgrage tweede paarse kabinet nog nooit op het idee gekomen om sprinkler- installaties verplicht te stellen in alle openbare gebouwen?" las ik in een ingezonden brief in De Telegraaf. Er was ook iemand "woedend" op de overheid omdat controle op de regels tekortschiet. En minister Borst moet zich "diep schamen" omdat slachtoffers uit Volendam in ziekenhuizen op honderden kilometers van hun families zijn geplaatst. Er moet een schuldige aansprakelijk te stellen zijn. Liefst de overheid.

Verdriet, angst en machteloosheid blijken dicht bij woede, verwijt en aanklacht te liggen. GroenLinkse opposanten en Telegraaflezers richten die woede op het poldermodel en op paars. Maar het komt gewoon hierop neer, dat rampspoed voor iedereen moeilijk te aanvaarden is.

Nergens heb ik dat beter beseft dan met Kerstmis op de hartbewaking.

Elsbeth Etty