ELSBETH ETTY
Eerder verschenen
columns

JL HELDRING
HJAHOFLAND
ROEL JANSSEN
CS VRIJDAG
YOUP VAN 'T HEK
KAREL KNIP
LEO PRICK

14 oktober 2000

Satire of backlash?

Ja, ik wil een miljonair', een veelbekeken televisieshow uit de fabriek van Endemol, wordt veelal beoordeeld als platvloers amusement, commerciële exploitatie van zielenpoten en afstotelijk voyeurisme.

Maar je kunt het ook anders bekijken. De show is heel goed te beschouwen als een fabelachtige satire in de beste tradities van een Jonathan Swift. Wat is Gulliver's Travels anders dan een klinische beschrijving van morele pathologie en sociale achterlijkheid? Ook kan de Aalsmeerse huwelijkskomedie worden gezien als een postmoderne variant op de toneelstukken van Hendrik Ibsen of Bernard Shaw, die een vlijmscherpe ontleding van de kapitalistische huwelijksmoraal lieten zien. Was het niet Ibsens Nora die de seksuele revolutie aankondigde door de deur van haar poppenhuis achter zich dicht te smijten? Tenslotte is de Endemolshow op te vatten als een briljante popularisering van feministische standaardwerken over het huwelijk, zoals Le deuxième sexe van Simone de Beauvoir of Sexual Politics van Kate Millett. In deze show maakt de heiligheid van het huwelijk plaats voor de openlijke bespotting ervan, de traditionele vermomming van de geperverteerde huwelijksverhoudingen wordt afgerukt, de liefde wordt gebanaliseerd tot de triviale, op geld (een miljoen, een schijntje!) waardeerbare werkelijkheid. Op het moment dat het maatschappelijke bastion waartegen feministen langer dan een eeuw hebben stormgelopen, alleen nog maar dient om de lachlust en meewarigheid van een breed publiek op te roepen, is de overwinning van het feminisme op dit punt onomkeerbaar geworden. Een dictatuur die wordt uitgelachen, is verloren. Zo is het traditionele huwelijk op basis van economische afhankelijkheid exit en Endemol blaast er de kraaienmars van. Mij lijkt dan ook dat Marijke Schaaphok, directeur Amusement en Infotainment van Studio Aalsmeer, volgend jaar in aanmerking komt voor de Harriët Freeserring van het maandblad Opzij.

De vergelijking tussen huwelijk en prostitutie is geen uitvinding van Endemol. Alle socialistische en feministische theoretici hebben die vergelijking getrokken. Ik heb er Wordend Huwelijk van het echtpaar Mathilde en F.M. Wibaut (de bekende Amsterdamse SDAP- wethouder) nog eens op nageslagen. Hun boek over seksuele moraal en zelfbeschikking van de vrouw werd vrijwel unaniem verketterd als 'infaam', 'misselijk' en 'onzedelijk'. In een voorwoord bij de tweede druk van 1932 verweerden zij zich als volgt: 'Onzedelijk is: te trouwen om geld, om een positie, om verzorgd te wezen, of om eenig ander bijoogmerk. Onzedelijk is zulk een huwelijk, ook als het wettig is gesloten, ook als de kerk het gestempeld heeft als heilig. Onzedelijk is ieder huwelijk waarvan liefde niet de drijfveer is. Zulk een huwelijk heeft het karakter van prosititutie.'Daar viel toen al niets tegen in te brengen, maar op dat moment was het nog maar een kleine elite die het openlijk durfde te zeggen. Nu wordt de huwelijksmarkt op de televisie in een amusmentsshow geënsceneerd als een bordeel met 46 te veilen vrouwen gekleed als bruid. De Wibauts zouden instemmend hebben geknikt bij het zien van de finale ontluistering van een relatievorm die uitsluitend op economische afhankelijkheid van een vrouw van haar koper-eigenaar berust.

Alsof de duivel ermee speelt, brandde voorafgaand aan de ontknoping van de show rond de trouwlustige miljonair een discussie los over het aloude kostwinnersbeginsel. Het Sociaal en Cultureel Planbureau meldde dat er in Nederland nog lang geen sprake is van een eerlijke verdeling van betaalde en onbetaalde arbeid tussen mannen en vrouwen. Van de gehuwde of samenwonende vrouwen laat 39 procent zich volledig en 44 procent gedeeltelijk door hun man onderhouden. Gelijke verdeling van zorgtaken en buitenshuis werken is nog altijd uitzondering. Nederlandse mannen worden ziek als hun vrouw fulltime werkt.

Tegen deze achtergrond moet ik misschien alles terugnemen wat ik hierboven over 'Ja, ik wil een miljonair' heb geschreven. Misschien is het helemaal geen satire. Misschien is het zelfs omgekeerd en is de show juist bedoeld als poging tot romantisering van het prostitutiehuwelijk, als nieuwe legitimering van tradionele rolpatronen of als een speels protest tegen de 'dwangmatige' trend dat steeds meer vrouwen betaalde arbeid moeten verrichten..

Er is op dit vlak wel degelijk zoiets als een backlash gaande. Een gezinstherapeut kwam in de Volkskrant naar aanleiding van het SCP-rapport uitleggen, dat de op sekse gebaseerde arbeidsdeling (mannen verdienen geld, vrouwen baren en zorgen) een onveranderbaar evolutionair gegeven is, geworteld in oeroude instincten. Daarom gaan mannen bij hun partnerkeuze af op vrouwelijk schoon en prefereren vrouwen mannen met geld en een hogere status dan zijzelf. Dat zit nu eenmaal in de natuur. Ik denk dan: ook oorlogen, etnische conflicten, rassenhaat zijn te verklaren uit biologische instincten, maar deze verklaring betekent nog niet dat moord en verkrachting moreel aanvaardbaar en maatschappelijk wenselijk zijn. Men kan Ja, ik wil een miljonair blijkbaar ook beschouwen als een illustratie van de evolutieleer van Darwin. De 46 bruidjes die ten overstaan van miljoenen kijkers naar een onbekende man dongen, volgden gewoon hun vrouwelijke oerinstinct. Of je kan hun emotionele hunkering toedichten. Liesbeth Zoonen schrijft in de recente bundel Reality Soap! over die 46 potentiële maintenées: 'Hier spreekt een nostalgisch verlangen naar authenticiteit, naar verbintenissen met andere mensen zoals jijzelf, naar herkenbaarheid en gemeenschappelijkheid, en naar maatschappelijke legitimatie van de eigen privé-ervaringen.'Mogelijk spreekt er zelfs nog meer: een mannelijke hunkering naar herstel van de Victoriaanse waarden en normen inzake het huwelijk. Het liefst zou ik de voorstelling van het huwelijksritueel als een slavenveiling, blijven opvatten als een ridiculisering van het kostwinnersbeginsel, met dank aan Marijke Schaaphok die ongetwijfeld ruim in haar eigen onderhoud voorziet. Tegelijk ben ik bang dat de show toch appelleert aan de mannenfantasie dat alle vrouwen van nature hoeren zijn en de vrouwenfantasie dat zij er recht op hebben zich te laten mainteneren.

Overigens, voor alle duidelijkheid: ik heb geen bezwaar tegen prostitutie, maar wel tegen economische afhankelijkheid van vrouwen. Van mij mag de gemeente Aalsmeer vandaag nog de sinds de opheffing van het bordeelverbod in deze branche vereiste exploitatievergunning afgeven aan de studio van Endemol.

Elsbeth Etty