ELSBETH ETTY
Eerder verschenen
columns

JL HELDRING
HJAHOFLAND
ROEL JANSSEN
CS VRIJDAG
YOUP VAN 'T HEK
KAREL KNIP
LEO PRICK

26 augustus 2000

Wonderlijk

Geloof me, ik gun alle gelovigen hun geloof. De behoefte aan overgave, aanbidding en verering is waarschijnlijk geen enkel mens wezenlijk vreemd. Godsdienst is van alle tijden en alle culturen. In zaken des geloofs is verdraagzaamheid daarom de enige rationele houding.

Als twee miljoen jongeren in Rome bijeenkomen om in dit Heilige Jaar van hun katholicisme te getuigen, dan is dat niet alleen hun goed recht, het is zelfs veel beter dan dat ze elkaar als voetbalhooligans de hersens inslaan of met kaalgeschoren koppen de straat afschuimen om vreemdelingen te mishandelen. Geen kwaad woord dus over die katholieke jongeren, maar begrijpen kan ik hen niet. Misschien moet een buitenstaander niet eens proberen zich te verplaatsen in de zielenroerselen van achttienjarigen die in opperste staat van vervoering raken bij de aanblik van een onverstaanbaar mompelende bejaarde man in een witte jurk. Dit is niet te verklaren. Het moet dus een wonder heten. Iets wat niet ophoudt me te verbazen, is de hardnekkigheid van het geloof in wonderen. Toen de Koersk vijf jaar geleden van stapel liep, heeft een Russisch-orthodoxe geestelijke het vaartuig gezegend. Vervolgens belandde de gezegende onderzeeër op de bodem van de Barents Zee, wat aanleiding was voor een speciale kerkdienst waar patriarch Alexej II met bevende stem een gebed uitsprak voor de redding van de bemanning. Zegening noch gebed maakte iets uit. Waarom mensen dan toch doorgaan met dit soort rituelen is alweer onverklaarbaar. Opnieuw een wonder.

Het is niet mijn bedoeling me hierover vrolijk te maken. Het is, letterlijk, verwondering. De pausen Johannes XXIII en Pius IX, die volgende week in Rome zalig worden verklaard, en de Russische tsaar Nicolaas II, die afgelopen zondag door dezelfde Alexej tijdens een mis in Moskou heilig werd verklaard, hebben alle drie voldaan aan de eis dat zij een gedocumenteerd wonder hebben verricht. In het geval van de twee pausen ligt dit op Jomanda-achtig vlak, zij hebben miraculeuze genezingen bewerkstelligd. Voor de heiligverklaring van Nicolaas was het even zoeken, maar zie: zijn iconen hebben sinds de val van de Sovjet-Unie heerlijk geurende tranen gestort.

Onder heiligen verstaat men mensen in wie heiligheid zich op opvallende wijze heeft geopenbaard, bijvoorbeeld in een God toegewijd, dienend en vlekkeloos leven. Is het profanie om als leek en niet-gelovige ernstige twijfel te uiten aan de vlekkeloosheid van tsaar Nicolaas II? Met de eerste Sint Nicolaas heb ik minder moeite. Maar ja, de bisschop van Myra is allang weer van de heiligenkalender geschrapt omdat hij bij nader inzien nooit bestaan zou hebben. Ik zou denken: dat maakt hem pas waarlijk heilig, mysterieus en wonderbaarlijk.

Van tsaar Nicolaas II weten we meer. Zijn naam is en blijft verbonden met Bloedige Zondag, 9 januari 1905. Duizenden hongerende inwoners van St. Petersburg trokken, ongewapend en met heiligenbeelden (!) in hun handen, voorafgegaan door de pope Gapon met hooggeheven kruis, naar het paleis van vadertje tsaar. Deze liet de gelovige menigte door de keizerlijke garde met mitrailleurs neermaaien.

Nicolaas was bovendien een overtuigd antisemiet. Zijn jodenhaat ging zover dat hij pogroms organiseerde die duizenden Russische joden het leven hebben gekost. Zijn heiligverklaring komt hierdoor in een ongelukkig daglicht te staan. De canonisatie getuigt namelijk niet alleen van afkeer van de wrede moord op de tsarenfamilie door de bolsjewieken in 1918, maar moet helaas ook worden beschouwd als een openlijke aanmoediging van antisemitische groeperingen. Het Moskouse rabbinaat waarschuwde deze week dat de figuur van Nicolaas dient als symbool van degenen die beweren dat hij een ware Russische strijder was tegen joodse samenzweringen. Daar hoort de mystificatie bij dat zijn executie het resultaat was van een joods complot.

Wat je ruikt, is niet de geur van heiligheid maar de stank van nationalisme en antisemitisme.

Misschien was paus Pius IX (1846-1878) nog wel een ergere antisemiet dan tsaar Nicolaas. Zijn aanstaande beatificatie heeft dan ook tot grote opwinding geleid in Israel, bij de Italiaanse joden en in rooms- katholieke kringen die de woorden van het Vaticaan over verzoening serieus willen nemen. Zij spreken van een regelrecht affront. Pius IX was de paus die in 1850 in Rome weer het joodse getto instelde en die een joods kind liet ontvoeren om het te dopen. Een aantal rooms- katholieke kerkhistorici wijst erop dat door Pius IX tot zalige te verheffen, alsnog kracht wordt bijgezet aan diens beruchte Syllabus errorum, waarin alle moderne geestelijke stromingen werden verketterd. Zijn zaligverklaring moet volgens de tegenstanders ervan binnen de rooms-katholieke wereldkerk worden beschouwd als een vorm van politieke koppelverkoop. De meer verlichte en progressieve stromingen in de kerk hechten aan de beatificatie van de progressieve Johannes XXIII, de paus van het Tweede Vaticaanse concilie die geloofs- en gewetensvrijheid erkende. In ruil moest er dan een zalige conservatief komen. Daar had het Vaticaan aanvankelijk Pius XII voor op het oog, maar diens omstreden rol in de Tweede Wereldoorlog stond zijn verheffing in de weg.

De indruk lijkt gewettigd dat zaligverklaringen en canonisaties meer te maken hebben met machtspolitiek en propaganda dan met de vlekkeloosheid van de betrokkenen. Voor de buitenstaander is dit moeilijker te begrijpen naarmate er meer bekend is over de menselijke defecten van de zaligen en heiligen. Hetzelfde geldt overigens voor profane helden. Vergelijk de verering in de VS voor John F. Kennedy maar eens met de verachting die Clinton ten deel valt: de uitspattingen van Kennedy werden toegedekt, die van Clinton in alle media breed uitgemeten.

Het gezag is onverbrekelijk verbonden met het geheim. Dat denkbeeld moet ook het optreden van de Russische president Poetin na de ondergang van de Koersk beheerst hebben. Geheimhouding en autoriteit horen bij elkaar, openbaarheid en heiligheid verdragen elkaar slecht. Alsnog bedenk ik me wat die twee miljoen jongeren bij de paus in Rome te zoeken hadden. Zij smachten naar wonder, mysterie en autoriteit.

Elsbeth Etty