DE DRAAD
Eerder verschenen
columns
De column De Draad verschijnt vijf keer
per week.
Lees De Draad en

schrijf Tom Rooduijn rooduijn@nrc.nl

JL HELDRING
HJA HOFLAND
YOUP VAN 'T HEK
KAREL KNIP
ELSBETH ETTY
ROEL JANSSEN
VRIJDAG

T O M   R O O D U I J N

10 maart 1999

Imitatiegeweld (2)

Gisteren ging het op deze plaats over gewelddadige films en het fenomeen van de 'copycat'-moord: het in werkelijkheid nabootsen van in fictie gepleegde aanslagen. In hoeverre kunnen de makers hiervoor verantwoordelijk worden gesteld? Ik noemde het voorbeeld van A Clockwork Orange van Stanley Kubrick, gebaseerd op het gelijknamige boek van Anthony Burgess. Deze schrijver distantieerde zich enkele decennia na dato van gedramatiseerd 'zinloos geweld' omdat dat wankelmoedigen op een idee zou kunnen brengen. ,,Kubrick heeft zelf A Clockwork Orange uit roulatie gehaald'', voegt Jeroen van Bergeijk hieraan toe. ,,Als ik het me goed herinner was dat precies vanwege de copycat-misdrijven naar aanleiding van de première. Als de kunstenaar zelf dan een moreel oordeel heeft, wat zitten die critici dan te zeuren.'' De filmtheoretica Annemieke Hendriks stelde in een - hier gisteren geciteerd - Groene-essay, dat het niet aan filmcritici is om een moreel oordeel over de inhoud te geven.

De praktijk heeft aangetoond dat gewelddadigheid in films inderdaad door wankelmoedige zielen in de praktijk wordt nagebootst. De voorbeelden zijn bekend, van Rambo tot Child Play II, maar tot een veroordeling van de filmmakers is het nooit gekomen. Het is dus een primeur dat het Amerikaanse Hooggerechtshof eergisteren oordeelde dat regisseur Oliver Stone voor het gerecht mag worden gedaagd door de familie van de ten gevolge van een schietpartij verlamde (en later aan kanker gestorven) Patsy Byers. Deze vrouw was een van de twee slachtoffers van een stel dat zich bij de moordpartij had laten inspireren door de hoofdpersonen uit Stone's Natural Born Killers.

In een commentaar zei de regisseur dat het oordeel uitnodigt ,,om rechtzaken tegen artiesten te beginnen, iedere keer als crimineel of krankzinnig gedrag een artistieke expressie imiteert''. Stone beroept zich op dezelfde gronden van artistieke vrijheid als Annemieke Hendriks: het is aan de criticus noch de rechter om een moreel oordeel over een kunstwerk te vellen. Zo denkt ook Bret Easton Ellis erover.

Geïnspireerd door diens roman American Psycho (binnenkort in de bioscoop!) vermoordde de Canadees Paul Bernardo een aantal tieners. Hij was daarbij gehuld in dezelfde merkkleding als Patrick Barteman, de hoofdpersoon in Ellis' roman, reed in een soortgelijke auto en bewoonde hetzelfde soort yuppie-appartement.

,,Dacht je dat deze man niet zou hebben gemoord als dat boek niet was geschreven?'', reageerde Ellis op de Bateman-imitatie in het AD, bij zijn recente bezoek aan Nederland. ,,Bovendien: hij doodde al mensen vóór American Psycho verscheen. Boeken, rap-muziek of films als Natural Born Killers de schuld geven van ontaarde, verwrongen geesten vind ik een complete verdraaiing van de werkelijkheid. Eigenlijk had ik niet gedacht dat er een wezen zou bestaan dat net zo vreselijk is als Patrick Bateman. De werkelijkheid blijkt dus nog gruwelijker te zijn dan mijn fantasie.'' Al gaat de veroordeling van een film of boek door een rechter nog iets verder dan het oordeel van een criticus, de principiële vraag blijft hetzelfde: mag de maker verantwoordelijk worden gesteld voor de in zijn kunstwerk ten tonele gevoerde gebeurtenissen en de daarin geldende morele waarden (of juist het gebrek daaraan)?