OUDE NUMMERS  
  FILMARCHIEF  
  DOSSIER OPSPORING  
  DOCUMENTATIESERVICE  

In Naked voelt Mike Leigh feilloos aan wat er met ons aan de hand is; Het leven verfilmd als een ijsberg op drift

De bij ons door de min of meer feministische distributeur Cinemien uitgebrachte film Naked werd in Engeland regelmatig aangevallen wegens vermeende vrouwonvriendelijkheid. In de cinema volgens Leigh moet je heel goed opletten en ontvankelijk zijn voor de paradoxale signalen die de chaotische samenleving van de jaren negentig zo zeer kenmerken. Johnny vlucht van Manchester naar Londen, misschien niet als pleger van een misdaad, maar omdat hij de consequenties van deze nogal ruw verlopen erotische ontmoeting ontlopen wil.

We zullen het nooit zeker weten, want Johnny's eerste 'slachtoffer' keert, als vele andere voorbijgangers, niet meer in de film terug. Mike Leigh houdt van ambivalentie en laat de toeschouwer graag achter in een soort verwarring, die vergelijkbaar is met die van zijn personages: ontwortelde, naar houvast hunkerende neuroten, in verwarring gebracht door het verdwijnen van traditionele zekerheden, ideologieën en relatievormen. Vaak doen ze maar wat, in een wanhopige, impulsieve poging om greep te krijgen op hun leven en dat van anderen.

De zuiverste, meest naakte verschijningsvorm van dit tragische levensgevoel presenteren twee andere figuranten. Zwervend over straat in Soho ontmoet Johnny een jongen met een zwaar Schots accent, gespannen als een veer en met de motoriek van een Nintendo-held. Soms staat hij stil en schreeuwt, met een soort oerkracht en intense pijn, tegen niets of niemand in het bijzonder: ,,Maggie!!'' Johnny, die in de wereld van Naked min of meer als gids, biechtvader en ironisch beschouwer optreedt, biedt de jongen aan dat hij wel in dit portiek zal wachten tot Maggie terugkomt en haar zal zeggen daar te blijven. Even later verschijnt een slonzig meisje met precies dezelfde motoriek, die stil houdt en in de leegte roept: ,,Archie!!''. De troost ligt misschien in het feit dat ook in dit universum op elk potje een dekseltje past, zoals Leigh enkele minuten later aantoont, wanneer Archie en Maggie elkaar ruziënd en scheldend hervinden, zij het op een heel andere plek.

De kracht van Leigh ligt niet alleen in de onweerstaanbarheid van zijn grimmige humor, maar vooral in de precisie waarmee hij karakters en situaties schetst. Meestal is het een enkel detail, een paar woorden, een kledingstuk, een intonatie van de onveranderlijk voortreffelijke acteurs die intuïtief een hele wereld oproepen. Ondanks de lengte van ruim twee uur is Leigh bijzonder spaarzaam met de informatie die hij los wil laten: de film is als het topje van een ijsberg, waarvan de ware omvang in het hoofd en het hart van de kijker vermoed wordt.

Ook zijn eerdere, eveneens overwegend in de Britse arbeidersklasse gesitueerde bioscoopfilms (High Hopes en Life is Sweet - beide interessant, maar zonder de verpletterende kracht van Naked) kwamen tot stand via een specifieke werkwijze. Tijdens zijn door veel publiciteit en een hoge waardering van het publiek gekenmerkte bezoek aan het International Filmfestival Rotterdam wil Leigh er het fijne niet over vertellen, omdat hij het een beroepsgeheim acht, maar zeker is dat hij bij de eerste samenkomst met de acteurs (,,over casting valt met mij niet te onderhandelen'') nog niet over een scenario of zelfs een synopsis beschikt. Drie maanden werkt Leigh improviserend met de acteurs aan de vormgeving van hun personages. Dat gaat zo gedetailleerd dat Leigh over elk van hen zou kunnen vertellen in welke straat ze geboren zijn, waar ze op school gezeten hebben en wat de belangrijkste gebeurtenissen in hun leven tot nu toe waren. Nooit zal hij die kennis prijs geven, want het gaat alleen maar om wat er op het doek van te zien valt, de echo's van dat verleden, gecondenseerd tot een eveneens improviserend tot stand gekomen onderlinge interactie. Maar wanneer de camera begint te draaien, is er geen sprake meer van improvisatie, dan wordt er tot op de millimeter nauwkeurig uitgevoerd wat regisseur en acteurs bedacht hebben.

Het resultaat van deze techniek is een film die ademt als een levend wezen, die ruimte laat voor reflectie en interpretatie, die zowel open is als minutieus. Nu eens wervelen de personages door het kader, dan hangen ze weer quasi-toevallig doelloos rond, maar zelfs in de toestand van grootste immobiliteit blijft Naked in beweging, als een constante stroom van bewustzijn. De muziek van Andrew Dickson, met een irritant heen en weer golvende dominante harp erin, onderstreept dat onophoudelijke gevoel van rusteloosheid, alsof iedereen in de film op de vlucht is voor zichzelf.

Er zou veel te vertellen zijn over de komische contradicties, de absurde misverstanden en de geestig geformuleerde profetieën over de naderende apocalyps, waar Leigh zijn film barstens vol mee stopte. Het is veel aardiger om er naar te kijken zonder enige voorkennis, met de drammerige nieuwsgierigheid van de hoofdpersoon. Johnny gunt anderen evenmin de rust, die hij zelf niet kan vinden. Slechts op een enkel moment, wanneer hij met zijn ex-vriendin een nostalgisch liedje over Manchester lispelt, schemert even de hoop door van bevrijding en thuiskomst. Het mag niet zo wezen, de ellende gaat door en iedereen maakt maar stuk wat hem het liefste is. Het feit dat Mike Leigh zo precies aanvoelt wat er tegenwoordig met ons aan de hand is en daar een even afstotelijke als wonderschone film over heeft weten te maken, is een pleister op de wonden.