OUDE NUMMERS  
  FILMARCHIEF  
  DOSSIER OPSPORING  
  DOCUMENTATIESERVICE  

In het kader van het Holland Festival

Kamp Theresienstadt in ijzingwekkende montage

De Theresienstadtfilm is enkele malen vertoond in 1945, voornamelijk voor het beoogde publiek: internationale delegaties van bij voorbeeld het Rode Kruis die een bezoek brachten aan het kamp. Een ruime verbreiding heeft de film niet gekregen, vooral omdat de nazi-autoriteiten niet tevreden waren over het resultaat.

Vertoning van de rudimenten van de Dokumentarfilm zou weinig zeggen. Men ziet op hun joodse uiterlijk geselecteerde bewoners van het 'vestigingsgebied' musiceren, een boek lezen, van de zon genieten, in de volkstuin of de fabriek werken, voetballen, schoenen repareren. Interessant worden die beelden pas door kennis van wat er niet te zien is: de honger, de overbevolking en vooral de voortdurend dreigende deportatie naar de echte vernietigingskampen. Je zou als het ware het kader moeten verbreden om de bewakers met hun geweren te tonen.

In opdracht van het Holland Festival maakten Kees Hin en Sandra van Beek een 'documentaire video-installatie' die precies dat effect bewerkstelligt, vooral door het geluidskader te verbreden. In Theresienstadt, film of waarheid worden op een groot videoscherm in het midden de authentieke zwart-wit-beelden vertoond. Op negen monitors daaromheen zien we eigentijdse toeschouwers, meestal in close-up, terwijl ze naar dezelfde beelden kijken als wij. Onder hen bevinden zich enkele overlevenden van Theresienstadt, maar ook andere deskundigen: een historicus, een psychiater, een voetballer, een schoenmaker, een violist. In plaats van de - met uitzondering van de muziekuitvoeringen zonder direct geluid opgenomen - originele soundtrack horen we hun commentaar. Dat kan bestaan uit verduidelijkingen of verklaringen, maar ook uit verzuchtingen, tranen, stiltes. Soms praten ze door elkaar, zijn ze slecht te verstaan, of staan ze even op om plaats te maken voor een ander - er zijn dertien kijkers voor negen schermen.

De oude filmbeelden worden soms herhaald, vertraagd, gesampled, anders zou het programma niet ruim een uur kunnen duren. In de opvatting van Filmmuseumprogrammeur Peter Delpeut, die de installatie produceerde, mag je oude films opnieuw rangschikken, monteren, verknippen om ze een nieuwe betekenis te geven. In dit geval werkt dat procédé wonderlijk goed, niet alleen als commentaar op een curiosum, maar ook als een kunstzinnige reflectie op wat er gebeurt als je naar filmbeelden kijkt. Hin en Van Beek laten aan het slot zelfs de gezichten van de kijkers rijmen op die van de kampbewoners. Daarna worden de toeschouwers bevroren in extreme close-ups van haren en huid, die hun sterfelijkheid benadrukken.

De magie van het kijken naar gezichten uit het verleden was al vaker het thema van films van Hin, bij voorbeeld De gevoelige plaat over het Merkelbach-fotoarchief. Nu krijgt die abstracte fascinatie een inhoud, die ijzingwekkend is. Wie gevoelig is voor het tijdmachinekarakter van film, zal de Theresienstadt-installatie ondergaan als een mokerslag, een monumentale confrontatie van de kijker naar een 'documentaire' met zijn eigen gevoelens en reacties door de ogen en monden van anderen. Theresienstadt, film of waarheid gaat dan ook niet over de Tweede Wereldoorlog of over propagandafilm, maar over kijken en kaders. De kijker identificeert zich met andere kijkers, onder wie zich ware sterren aftekenen, zoals de danseres rechtsboven of de psychiater linksonder. En daardoor krijgen de nietszeggende beelden ook meer betekenis, alsof de empathie van de kijkers de doden nieuw leven inblaast.