OUDE NUMMERS  
  FILMARCHIEF  
  DOSSIER OPSPORING  
  DOCUMENTATIESERVICE  

Schutterige verfilming van Nederlands boek; Herinneringen zijn werkelijkheid niet

Met Jonah Who Lived in the Whale verfilmde Faenza het boek 'Kinderjaren' (1978) van de Amsterdamse fysicus Jona Oberski, dat nu aan zijn 24ste druk toe is en dat vertaald in vijftien talen zijn weg vond over de hele wereld. Oberski's boek geeft in geserreerd opgeschreven flarden verleden het verhaal weer van een 'ik' die als vierjarige via Westerbork in Bergen-Belsen belandt en op zijn zevende als wees terugkeert naar Amsterdam. Het relaas is onderkoeld op een manier, waarop alleen kinderen zoiets kunnen vertellen. Dramatiseren is er niet bij, interpreteren ook niet. Het kind in 'Kinderjaren' is in de eerste plaats kind, in een kinderwereld met een eigen schrikbewind en eigen wetten, die zo onbekend niet zijn, ook al ontstonden ze in een uitzonderlijke omgeving.

Oberski heeft meermalen benadrukt dat 'Kinderjaren' is ontstaan op basis van zijn eigen geheugen, maar dat het niet als autobiografie mag worden gedefinieerd. De 'ik' uit zijn boek vertelt explicieter dan een zes- of zevenjarige bij machte is te doen en met meer details dan een volwassen mens zich ooit weer voor de geest zal kunnen halen. Dat 'Kinderjaren' toch zo authentiek, zo direct aandoet, is een bewijs voor Oberski's schrijftalent, niet voor zijn ijzeren geheugen. En juist op die tweespalt heeft Roberto Faenza zich verkeken. Hij verfilmde Oberski's boek als weergave van de werkelijkheid. Maar herinneringen zijn de werkelijkheid niet en tot een boek gecomprimeerde herinneringen nog minder.

Ook Faenza hield consequent de blik van de kleine jongen aan - getrouw aan het boek dat werd verfilmd, loyaal met de auteur die immers zijn eigen herinneringen uitleverde. Maar een verfilmd verhaal is niet vanzelfsprekend gebaat bij trouw en loyaliteit. Wie Jonah Who Lived in the Whale ziet, ergert zich aan Faenza's schutterige regie en fletse karakterisering, raakt onder de indruk van zijn consequente huiver voor sentimentaliteit, maar begrijpt wat de tegenstanders van Schindler's List bedoelden. Wordt de vervolging en uitroeiïng van de joden door de nazi's uitgebeeld met een speelfilm, dan is er geen ontkomen aan om het ergste, het niet-denkbare lijden en de onuitstaanbare alledaagsheid van het Kwaad over- en dus inzichtelijk te maken, zeggen de tegenstanders van Spielbergs film. In Jonah Who lived in the Whale gebeurt precies dat en dat komt doordat Faenza de gereconstrueerde blik van de inmiddels zesjarige jongen onaantastbaar achtte. Dat kind neemt ook de grootste rampen betrekkelijk droogjes waar. Zijn reactie is direct, nooit bespiegelend, want hij heeft geenvergelijkingsmateriaal. In Oberski's boek is allerlei wat die kinderblik niet kan bevatten en dus niet aangeeft toch aanwezig. Lees het verslag van dat kind, en je vult het onzegbare van nazi-waan en massamoord zelf in achter en onder de sobere woorden. Faenza houdt zich aan de kinderblik en liet de onverklankte rest weg. Hij vormde Oberski's schaarse taal om tot een speelfilm en zag ervan af om al dan niet zwijgend te verwijzen naar dat tweede, woordloze en wetende, niveau. Anders dan een lezer vult een kijker zoiets niet zelf aan. Speelfilm creërt een gesloten universum dat zo na schurkt aan de tastbare werkelijkheid dat een kijker geen oog opbrengt voor wat niet wordt aangeduid. In Jonah Who Lived in the Whale zien we de personages verkeren in een helse situatie, maar buiten de proporties van wat we voor mogelijk houden raakt het nooit. En de sporadische keer dat de waanzin van terreur en geweld uit zijn voegen barst, wordt het effect juist door de filmerstrouw aan de kinderblik onschadelijk gemaakt.