OUDE NUMMERS  
  FILMARCHIEF  
  DOSSIER OPSPORING  
  DOCUMENTATIESERVICE  

Antonia pakt geweer en verjaagt de duivel

Hoe bestaat het! Het zou natuurlijk kunnen dat Engelse ondertitels helpen, evenals onbekendheid met de Nederlandse taal en traditie. Ik heb me wild geërgerd aan de oppervlakkigheid, de nietszeggendheid en het platte effectbejag in Antonia. En ik geloof dat Gorris' feministische overtuigingen dit keer niet eens het grootste probleem vormen.

De drie eerdere speelfilms van Marleen Gorris (geb. 1948) waren controversieel door hun pamflettistische strekking. In De stilte rond Christine M. (1982) vermoorden drie elkaar onbekende vrouwen spontaan een kledingverkoper en maken de rechter duidelijk dat mannen hun motieven niet kunnen begrijpen. Gebroken spiegels (1984) koppelde de gewelddadigheid van een seriemoordenaar aan de seksualiteit van hoerenlopers, allemaal een pot nat. En in The Last Island (1989) worden de vrouwelijke overlevenden van een vliegtuigramp door militaire en religieuze fanatici gedwongen zich beschikbaar te stellen voor de voortplanting. Het waren alle drie rechtlijnige films, die vooral door hun brutale inhoud een sterke persoonlijkheid verrieden.

Antonia wil niets bewijzen, zegt Gorris. Het is een kroniek van het leven in een fictief Zuidnederlands of Belgisch dorp (dat eruit ziet als de Voerstreek) tussen pakweg 1945 en 1995. Het had dus een soort van Heimat kunnen worden, een film die getuigt van liefde voor een bepaalde streek, voor haar geschiedenis en economie, voor landschap en folklore, een en ander in wisselwerking met de historie in breder verband. Net als in de film van Edgar Reitz, is er een intelligente telg die muziek studeert in de grote stad van de jaren zestig, waar andere studenten op dat moment rebelleren tegen de gevestigde orde, maar daar houdt de maatschappelijke interesse van scenarist-regisseur Gorris ook helemaal mee op.

Niets vertelt ze over dat dorp, waar al naar gelang van hun toevallige herkomst de Belgische en Nederlandse acteurs met hun eigen tongval spreken, waar gedurende de afgelopen halve eeuw steeds meer mensen komen wonen om er op het land te werken en waar katholicisme noch ontkerkelijking enige rol van betekenis spelen, zelfs niet voor de weinig voor de hand liggende levensloop van de vier generaties vrouwen, waar het Gorris om te doen is.

De oudste is Antonia (Willeke van Ammelrooy), wier sterfdag de aanleiding vormt tot een omvangrijke flash-back. Na de oorlog keert ze met haar dochter Danielle (Els Dottermans) terug naar het dorp. Wie de vader van Danielle was, blijkt zelfs niet uit een foto. Nadat Antonia haar moeder (Dora van der Groen) begraven heeft, blijkt Danielle visioenen te hebben en gaat ze naar de stad om te leren schilderen. Haar besluit om alleen een kind te krijgen, behoeft echter chaperonnering door moeder en een vriendin, die een fokstier op een brommer helpen uitzoeken. Pas als de hieruit voortgekomen dochter Thérèse een wonderkind blijkt, ontdekt Danielle bij haar onderwijzeres de ware liefde. Antonia heeft dan inmiddels buurman Bas (Jan Decleir) niet haar hart, maar wel de rest geschonken: ,,Zullen we zeggen, een keer in de week?'. De kapelaan treedt uit en verwekt elk jaar een kind bij een andere alleenstaande moeder, Thérèse neemt genoegen met een kameraadschappelijk huwelijk met een jeugdvriend, die zij een dochter schenkt (of hij haar?). De Malle Madonna blaft maandelijks tegen de maan, omdat ze niet met de Protestant kan trouwen en de Verkrachter, die al eerder zijn achterlijke zus (Marina de Graaf) misbruikte, slaat opnieuw toe. Nu pakt Antonia haar geweer en verjaagt de duivel.

Veel van wat Gorris wil vertellen in deze streekroman zonder streek, laat ze niet zien. De vertelster op de geluidsband (Lineke Rijxman), van wie de identiteit pas in de laatste scène onthuld wordt, kletst maar door in quasi-literaire bewoordingen zoals: ,,Zelfvoldaan plantte de tijd zich voort zonder ooit iets anders te baren dan zichzelf''. Soms komen die woorden in de plaats van daden (het weglaten van de tweede verkrachting kan, gezien de brute visualisering van de eerste, niet door discretie zijn ingegeven), een andere keer doubleert Gorris zichzelf: ,,En Danielle voelde een machteloze woede over het verdriet van haar dochter'', waarna Dottermans de boel kort en klein slaat.

Ook de psychologie is bij Gorris van de kouwe grond. Het moet voor de acteurs een kwelling geweest zijn om zulke vette karikaturen te verbeelden, zonder veel ontwikkeling of dramatische diepgang.

Antonia is erger dan een film met een these; het is een verzameling feministisch geïnspireerde cabaretnummers, losjes gegroepeerd rond een matriarchale wensdroom: een wereld waarin geen jongens geboren worden, slechte mannen gestraft worden en vrouwvriendelijke mannen op afroep bereid zijn als spermadonor te fungeren of als huisdocent voor slimme dochters. Er komt nauwelijks een authentieke emotie voor in dit stripverhaal uit Nergenshuizen. Maar, zo begrijp ik uit diverse publicaties, vrouwen over de hele wereld zeggen er veel in te herkennen.