OUDE NUMMERS  
  FILMARCHIEF  
  DOCUMENTATIESERVICE  

Groteske benadering doet recht aan onmenselijkheid jodenvernietiging

Komedie vermijdt expres elk realisme

Door RAYMOND VAN DEN BOOGAARD
De Tweede Wereldoorlog en Nazi-Duitsland in diverse aspecten zijn ook in de speelfilm al van vele kanten belicht, maar als je hoort dat een komedie een Nazi-vernietigingskamp voor joden als onderwerp heeft, is dat toch wel even slikken. De Italiaanse komiek Roberto Benigni heeft er zich aan gewaagd en is geslaagd - al is La vita è bella eerder een film geworden die tot nadenken stemt, dan dat er veel valt te lachen.

De film draait om een vader die zich met zijn zoontje ziet afgevoerd naar een kamp. Om het kind het vooruitzicht van een wisse dood te besparen stelt hij de reis voor als een spel, waarin je prijzen kunt winnen en gaat daar onverdroten mee door wanneer ze eenmaal in het kamp zijn aangekomen. In een aantal bepaald briljante sketches - met name de vertaling van een Duitse donderpreek in het Italiaans waarbij deze een geheel andere inhoud krijgt - slaagt de vader erin zijn zoon geheel op het verkeerde been te zetten.

Zelf komt hij om, wanneer de SS vlak voor de bevrijding van het kamp zo veel mogelijk gevangenen ombrengt. Maar het kind overleeft, omdat vader heeft benadrukt dat je vooral met goed verstoppen punten in het eindklassement kunt verdienen.

De kracht van de film ligt in de absurditeit van wat de vader het kind laat geloven. Deze groteske benadering doet de onmenselijkheid van wat er in die kampen werkelijk gebeurde, en meer in het algemeen het hele idee van de systematische vernietiging van een bevolkingsgroep, goed uitkomen. In die zin lijkt La vita è bella mij een valide en zinvol commentaar op de holocaust.

Er is door critici wel gezegd dat Benigni te weinig laat zien, wat de werkelijkheid van het kamp betekende. Maar ik denk dat dit bewust is gedaan: zoals het kind in het ongewisse wordt gelaten, zo doet de regisseur dat eigenlijk ook met de toeschouwer van La vita è bella. Er wordt geen enkele ernstige poging gedaan tot realisme, omdat de werking van de film juist berust op het ontkennen.

De film ontleent zijn dramatische spanning aan het gegeven dat de leugens van de vader werken voor het kind, terwijl de toeschouwer van de film zich er pijnlijk bewust is dat de werkelijkheid heel anders ligt. Het happy end van de film bijvoorbeeld, de gelukkige hereniging tussen het kind en zijn moeder, evoceert heel sterk het gegeven dat miljoenen niet zijn teruggekomen. Zo kan La vita è bella een ontroerende film zijn, zonder het te hoeven hebben van sentimentele effecten - een wonder van scenarioschrijven.

De vraag is wel, of er een noodzaak bestond voor het maken van een dergelijke komedie. Er zijn ongetwijfeld toeschouwers voor wie La vita è bella niet gemaakt had hoeven worden omdat de confrontatie tussen humor en de vreselijke geschiedenis, hoe briljant misschien ook uitgevoerd, een bijzonder schrijnende kan zijn.

Maar aan de andere kant is geen onderwerp uit de geschiedenis - hoe afschuwelijk ook - veilig voor het voortdurend verschuiven en veranderen van de beeldvorming. De jodenvervolging in de Tweede Wereldoorlog is een van de belangrijker hoofdstukken uit de Europese geschiedenis van deze eeuw, en het is dus te verwachten dat met het verstrijken van de tijd steeds andere en onverwachte percepties en artistieke verwerkingen het licht zullen zien. Dat is ook goed zo: in een levende cultuur horen belangrijke episoden uit het verleden niet tot vrome, doodse iconen te verworden.