OUDE NUMMERS  
  FILMARCHIEF  
  DOSSIER OPSPORING  
  DOCUMENTATIESERVICE  

Lars von Trier verpakt liefde als een heiligenleven

Door PIETER STEINZ
Minder dan drie maanden nadat Breaking the Waves werd bekroond met de Speciale Juryprijs in Cannes, gaat het magnum opus van de Deense regisseur Lars von Trier in Nederland in première. De relatief snelle uitbreng, die samenhangt met het feit dat het Nederlandse Argus Film coproduceerde, is bewonderenswaardig, maar werkt ook vervreemdend. Het in steil-calvinistisch Schotland gesitueerde Breaking the Waves is qua sfeer en onderwerp een film voor een andere tijd van het jaar: voor de kerstdagen, wanneer kou en donkerte het religieus gevoel voeden, of voor rondom Pasen, wanneer de gedachten vervuld zijn van Passie en Opstanding.

Breaking the Waves gaat over passie - tussen een naïef dorpsmeisje en een ruige olieboorder; over een lijdensweg - van de man die een ongeluk krijgt en van de vrouw die zich daarvoor verantwoordelijk voelt; over zelfopoffering en over wederopstanding. Het is een diep-religieuze film en tegelijkertijd een episch melodrama dat alle emoties de vrije teugel geeft en de kijker bijna drie uur lang in de ban houdt. Of, zoals de mannelijke hoofdrolspeler Stellan Skarsgard moet hebben opgemerkt na het lezen van het script: ,,it's melodrama's answer to Indiana Jones.''

Zelf noemt Lars von Trier zijn vijfde film - de opvolger van Europa (1991) en The Kingdom (1994) - ,,een simpel liefdesverhaal.'' Dat is het ook, maar dan wel een verpakt als heiligenleven. In zeven hoofdstukken en een epiloog, gescheiden door verstilde landschapsopnamen die door de Deense schilder Per Kirkeby als bidprentjes werden bijgekleurd, vertelt hij de geschiedenis van Bess, een ongepolijste Noordschotse schoonheid die tegen de wil van haar streng-protestantse dorpsgenoten trouwt met 'iemand van buiten'. Haar liefde voor Jan is bovenmenselijk; ondanks dagelijkse telefoongesprekken kwijnt ze weg in de weken die hij zonder haar doorbrengt op het boorplatform. In de kale kerk van haar dorp, waaruit zelfs de klokken als té frivole elementen zijn weggehaald, bidt Bess tot God dat Jan voor langer bij haar kan zijn.

God verhoort Bess' gebed, zo lijkt het; maar op Zijn eigen manier: Jan komt verlamd vanaf zijn nek terug van het platform. Bess voelt zich schuldig en is - zo mogelijk nog meer dan vóór het ongeluk - bereid om alles voor haar man te doen. Als Jan haar vraagt om seksuele contacten met anderen aan te knopen en hem daarover te vertellen, doet ze dat, ook al betekent het dat ze een verschrikkelijk lot als paria in de puriteinse dorpsgemeenschap tegemoet gaat. Uiteindelijk zal Bess de hoer spelen (en zelfs sterven) omdat ze ervan overtuigd is dat ze zo haar Jan beter maakt.

Hoe gezocht deze synopsis ook mag klinken, Breaking the Waves is zelden ongeloofwaardig. Von Trier neemt de tijd om de eigenaardigheden van zijn personages voor het voetlicht te brengen. Het magisch denken van Bess, de machteloze passie van Jan, de liefdeloze vroomheid van de kerkoudsten - alles kruipt beetje bij beetje onder onze huid. Om de afstand tussen de kijker en de acteurs zo klein mogelijk te maken, vermeed Von Trier bovendien iedere vorm van mooifilmerij. Cameraman Robby Müller, de maker van de uit marmer gehouwen beelden van onder meer Paris, Texas (Wenders) en Dead Man (Jarmusch), kreeg de opdracht om zo rauw en beweeglijk mogelijk te filmen. En zo zit Breaking the Waves vol met scheve kaders, bewust onscherpe beelden en heen-en-weer schietende opnamen. De bruine en gele tinten die de film kenmerken, doen denken aan ontkleurde familiefilmpjes, en verankeren de handeling nog sterker in de werkelijkheid van de vroege jaren zeventig.

Ten minste zo belangrijk als het quasi-documentaire camerawerk en het dwingende scenario is het acteren van de merendeels onbekende hoofdrolspelers. Hoewel hij in het grootste gedeelte van de film niet meer dan zijn hoofd kan bewegen, is Stellan Skarsgard als Jan een wonder van expressie: een beer van een kerel die aandoenlijk is in zijn lompheid. Katrin Cartlidge (die meespeelde in Naked van Mike Leigh) weet als Bess' schoonzusje duidelijk te maken hoe iemand jaloers, krengig en tegelijkertijd lief en zorgzaam kan zijn. Maar het is Londense debutante Emily Watson die de film draagt. Met haar mooi- maar-niet-poezelige gezichtje, een charmant Schots accent en een beurtelings aarzelende en euforische mimiek maakt ze van Bess een heldin die sympathie, ja liefde afdwingt - al zijn haar wegen mystiek.

'Een meesterwerk' werd Breaking the Waves genoemd bij de première in Cannes. Een prachtige film is het zeker, maar er zijn twee dingen die maken dat ik de Vijfde van Von Trier niet perfect zal noemen. Allereerst lijkt een essentieel deel van het verhaal van Bess en Jan te ontbreken; terwijl hun liefde door Von Trier voelbaar wordt gemaakt, blijft onduidelijk hoe deze twee tegengestelde persoonlijkheden elkaar ontmoet kunnen hebben - laat staan waar de wederzijdse aantrekkingskracht op berust. Daarnaast zou een perfect melodrama je tot tranen moeten roeren. En hoewel volgens de berichten uit Cannes 'niemand het droog hield' bij Breaking the Waves, voelde ik niet meer dan af en toe een brok in de keel.

Aan de filmische kwaliteit van Breaking the Waves doet dit natuurlijk weinig af. Je hoeft iets per slot van rekening niet te bewenen om het te kunnen bewonderen.

In het Cultureel Supplement van deze krant, vrijdag as., een vraaggesprek met Robby Müller, cameraman van de film.